Paryże Europy Środkowej? Wybrane idee urbanistyczne i czynniki w rozbudowie większych miast regionu w długim XIX w.

Paris of Central Europe? Selected urban planning elements and factors affecting development of towns and cities in the region in the long nineteenth century

Abstrakt: Celem artykułu jest przegląd idei urbanistycznych oraz czynników wpływających na rozwój miast zachodniej części dawnej Rzeczypospolitej (Wielkopolska i część Pomorza, Królestwo Polskie, Galicja), jakie miały realny wpływ na jakość zamieszkania w okresie od zaborów (1795 r.) do pierwszej wojny światowej (1914 r.). Artykuł skupia się przede wszystkim na przebudowie miast pierwszej połowy XIX w., która miała decydujący wpływ na ich rozwój do 1914 r., a także na najważniejszych, subiektywnie wybranych elementach urbanistyki ściśle powiązanych z czynnikami rozwojowymi: tworzeniu zadrzewionych alei i bulwarów, rozbudowie dzielnic przydworcowych, wpływu czynnika militarnego na formy urbanistyczne i rozwoju miejskiej zieleni. Całość kończą wnioski, w których zostały omówione także kwestie regulacji planistycznej w badanym okresie. Pominięte zostały niektóre istotne tematy, takie jak idea miast ogrodów czy inkorporacje terenów do miast, gdyż dotyczyły one terenów wyraźnie peryferyjnych i to często na krótko przed końcem wspomnianego okresu. Artykuł powstał na bazie istniejącej literatury przedmiotu oraz wcześniejszych badań autora i ma charakter przeglądowy i interpretacyjny. Rezultatem jest nowa, przekraczająca granice zaborowe próba szkicu częściowej syntezy rozwoju urbanistycznego miast tak pojętej Europy Środkowej (w tym kontekście często zwanej Europą Środkowo-Wschodnią).

Bibliografia:

1. Architektura w mieście, architektura dla miasta. Społeczne i kulturowe aspekty funkcjonowania architektury na ziemiach polskich lat 1815-1914, red. M. Getka-Kenig, A. Łupienko, Warszawa 2017.
2. Architektura w mieście, architektura dla miasta. Przestrzeń publiczna w miastach ziem polskich w długim dziewiętnastym wieku, red. A. Łupienko, A. Zabłocka-Kos, Warszawa 2019.
3. Bugalski Ł., Planty, promenady, ringi: śródmiejskie założenia pierścieniowe Gdańska, Poznania, Wrocławia i Krakowa, Gdańsk 2020.
4. Chwalba A., Festung Krakau. Kraków w cieniu twierdzy: 1850-1914, Kraków 2022.
5. Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. W okresie niewoli 1793-1918, t. 2, red. R. Kołodziejczyk, Częstochowa 2005.
6. Drejer J., Pruska urbanistyka w Płocku – znaczenie historyczne i aktualne zagrożenia, [w:] Retablissement: preußische Stadtbaukunst in Polen und Deutschland [Urbanistyka pruska w Polsce i w Niemczech], red. Ch. Baier i in., Berlin 2016, s. 234-261.
7. Drexler I., Odbudowanie wsi i miast na ziemi naszej, Lwów 1916.
8. Dumała K., Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-1869, Wrocław 1974.
9. Fahey J. E., Przemyśl, Poland. A Multiethnic City During and After a Fortress, 1867-1939, West Lafayette 2023.
10. Feliński R., Budowa miast, Lwów 1916.
11. Górzyński M., Dziewiętnastowieczny Park Miejski w Kaliszu: ogród cywilizacji, Kalisz 2019.
12. Harouel J.-L., L’embellissement des villes. l’urbanisme français au XVIIIe siècle, Paryż 1993.
13. Jastrzębska-Puzowska I., Od miasteczka do metropolii: rozwój architektoniczny i urbanistyczny Bydgoszczy w latach 1850-1920, Toruń 2006.
14. Kostof S., The City Shaped. Urban Patterns and Meanings Through History, Londyn 2001.
15. Łupienko A., Military aspects in the spatial development of the Polish cities in the nineteenth century, „Acta Poloniae Historica” 2016, nr 114, s. 255-290.
16. Łupienko A., Przestrzeń publiczna Warszawy w I połowie XIX wieku, Warszawa 2012.
17. Łupienko A., Urban Public Gardens in the Kingdom of Poland and Galicia in the First Half of the 19th Centure, [w:] A City Entertains Itself – From the Middle Ages to 1848. Prague as the Centre of Cultural Life, red. O. Fejtová, M. Maříková, J. Pešek, Praga 2021, s. 261-280.
18. Mintzker Y., The Defortification of the German City, 1689-1866, Cambridge 2012.
19. O’Reilly C. A., The Greening of the City. Urban Parks and Public Leisure, 1840-1939, Londyn 2021.
20. Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1880, Poznań 2009.
21. Ostrowski W., Świetna karta z dziejów planowania w Polsce, 1815-1830, Warszawa 1949.
22. Pałat Z., Architektura a polityka: gloryfikacja Prus i niemieckiej misji cywilizacyjnej w Poznaniu na początku XX wieku, Poznań 2012.
23. Pawłowski K. K., Urbanistyka „à la française”. Tysiąc lat doświadczeń i europejskich innowacji, dopełnienie obrazu, t. 2, Francja nowożytna: od narodzin absolutyzmu do epoki oświecenia, Kraków 2017.
24. Rynkowska A., Ulica Piotrkowska, Łódź 1970.
25. Stadt-Umbau: die planmäßige Erneuerung europäischer Großstädte zwischen Wiener Kongreß und Weimarer Republik, red. Fehl, J. Rodriguez-Lores, Bazylea 1995.
26. Szczypiorski A., Plan regulacyjny Pragi i Nowy Zjazd Feliksa Pancera, „Rocznik Warszawski” 1964, t. 5, s. 101-122.
27. Szmelter A., Początki urbanistyki współczesnej. Doświadczenia zagraniczne a środowisko warszawskich urbanistów przełomu XIX i XX w., Warszawa 2019.
28. Szwankowski E., Ulice i place Warszawy, Warszawa 1963.
29. Tołwiński T., Urbanistyka, t. 1, Budowa miasta w przeszłości, Warszawa 1934.
30. Urbanistyka „a la française”. Tysiąc lat doświadczeń i europejskich innowacji – dopełnienie obrazu, t. 3, Od Wielkiej Rewolucji po nowe tysiąclecie: wiek XIX, epoka pragmatyzmu, red. M. Wiśniewski, W. Wiśniewska, Kraków 2018.

PDF: Pobierz