Rosyjska inwazja na Ukrainę po 24 lutego 2022 r. ma wyraźny wymiar biopolityczny. Jej celem jest całkowita kontrola nad ludnością okupowanych terytoriów poprzez jej wynarodowienie, przymusową asymilację i eliminację grup uznawanych za niepożądane. Z tego powodu prowadzone są deportacje dzieci z terenów okupowanych, paszportyzacja pod groźbą utraty dostępu do opieki medycznej, pomocy humanitarnej i świadczeń socjalnych, a także terror wobec proukraińskich aktywistów – więzienia, tortury itp. Dekret Władimira Putina z 20 marca 2025 r. zaostrzył te działania, wprowadzając obowiązkową rejestrację Ukraińców w Rosji i na obszarach okupowanych oraz zakazując tam pobytu obywatelom Ukrainy z kryminalną przeszłością, zakażonym HIV czy uzależnionym od narkotyków.
Biopolityczny wymiar rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Rozpoczynając pełnoskalową agresję na Ukrainę, Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB) przygotowała materiały, z których miało wynikać, że przynajmniej połowa ukraińskiego społeczeństwa będzie odnosiła się przychylnie do wojsk okupacyjnych. Jednym z kluczowych czynników rzekomo mogących taki scenariusz uprawdopodobnić był znaczny odsetek ludności przynależącej do Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej pozostającej w łączności kanonicznej z Patriarchatem Moskiewskim. Brak zaufania do władz, trudne warunki bytowe, wszechobecna korupcja mogły – w opinii służb rosyjskich – ułatwić zainstalowanie administracji wojskowej. Mimo że wojenna rzeczywistość rozminęła się z tymi założeniami, nie skłoniło to Federacji Rosyjskiej do ich modyfikacji i na Ukrainie przynajmniej częściowo implementowano plany opracowane przez FSB[1].
Ich kluczowym celem było całkowite wynarodowienie kontrolowanych przez Federację Rosyjską obszarów. Z tego powodu rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę akcję deportacji ukraińskich sierot z terytoriów okupowanych[2] oraz rusyfikację ukraińskiej kultury, szkolnictwa, instytucji publicznych. Na mieszkańców terenów okupowanych wywierano presję, aby przyjmowali rosyjskie obywatelstwo. Tych, którzy nie chcieli tego robić, straszono deportacją, odmawiano im pomocy humanitarnej, opieki medycznej czy świadczeń socjalnych. Jednocześnie bezwzględnie eliminowano wszelkie przejawy postaw proukraińskich. Miejscowych działaczy ukraińskich więziono, torturowano, umieszczano w koloniach karnych. Część z nich zaginęła bez wieści („Komentarze IEŚ”, nr 984).
Dodatkowo obszary okupowane są stale kolonizowane przez Rosjan oraz migrantów z Azji Centralnej, którzy zatrudniani są przy pracach budowlanych. Do osiedlenia się na tych obszarach zachęcają tanie mieszkania, atrakcyjne kredyty hipoteczne (2% w skali roku) oraz liczne oferty pracy. Do szpitali, szkół, instytucji publicznych delegowani są Rosjanie, których do podjęcia pracy skłaniają atrakcyjne zarobki i warunki zatrudnienia. Rosja wzmacnia kontrolę sfery informacyjnej (ogranicza dostęp do Facebooka, Gmaila, YouTube’a). Jednocześnie mieszkańcy terenów okupowanych indoktrynowani są wszechobecną propagandą państwową.
Status prawny Ukraińców na obszarach okupowanych i w Federacji Rosyjskiej. Od samego początku rosyjskiej agresji w 2014 r. kluczowe znaczenie miała kwestia statusu prawnego obywateli Ukrainy przebywających na obszarach okupowanych i w samej Federacji Rosyjskiej. Jeszcze przed aneksją Krymu rosyjskie władze prowadziły na półwyspie paszportyzację miejscowej ludności rosyjskojęzycznej, jednak w 2014 r. przybrała ona formę działań przymusowych. Rosyjska agresja zbiegła się ze zmianą prawa migracyjnego, które od 1 stycznia 2014 r. nakładało na obywateli państw niebędących członkami powołanej 1 stycznia 2010 r. Unii Celnej (a od 1 stycznia 2015 r. Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej) obowiązek uzyskania zezwolenia na pracę lub patentu. Jednak w marcu 2015 r. Władimir Putin zawiesił te przepisy „ze względów humanitarnych” do 30 listopada 2015 r., dając w ten sposób czas na uregulowanie swojego statusu, m.in. aplikowanie o rosyjskie obywatelstwo. Uproszczona procedura uzyskania obywatelstwa FR mogła być zastosowana w przypadku objęcia danej osoby programem powrotu zagranicznych „rodaków” z 22 czerwca 2006 r. W latach 2011–2015 z tej opcji skorzystało 410 tys. osób, w większości obywateli Ukrainy. Dodatkowo dekretem prezydenckim z 24 kwietnia 2019 r. ustanowiono uproszczoną procedurę uzyskiwania rosyjskiego obywatelstwa przez mieszkańców samozwańczych republik na Donbasie. 25 maja 2022 r. przepisy te zostały rozciągnięte na mieszkańców obwodu chersońskiego i zaporoskiego, a dekret z 11 lipca 2022 r. objął tą procedurą wszystkich mieszkańców Ukrainy. Dodatkowo przepisy z 24 kwietnia 2020 r. pozwalały wszystkim obywatelom Ukrainy, którzy przebywali w Rosji, aplikować o zezwolenie na pobyt czasowy (РВП, do 3 lat) bez podawania powodu i poza ustanowionym przez państwo limitem tych zezwoleń. Natomiast przepisy z 14 lipca 2022 r. zezwalały dodatkowo obywatelom Ukrainy, którzy zarejestrowali swój przyjazd do Rosji, na aplikowanie nie tylko o zezwolenie na pobyt czasowy, ale także na pobyt stały (ВНЖ). Oba te zezwolenia zwalniały z konieczności wykupu patentów i umożliwiały legalny pobyt i pracę.
Naturalizacja obywateli Ukrainy miała być jednym ze sposobów rozwiązania problemów demograficznych Federacji Rosyjskiej oraz jednocześnie rusyfikacji Ukrainy. W sumie w latach 2010–2023 (do lipca), według oficjalnych statystyk MSW FR, rosyjskie obywatelstwo przyjęło 2 815 627 obywateli Ukrainy („Komentarze IEŚ”, nr 938). 5 marca 2025 r. minister spraw wewnętrznych Rosji Władimir Kołokolcew poinformował, że władze Federacji Rosyjskiej wydały 3,5 mln paszportów „mieszkańcom Donbasu i Noworosji”[3]. Część osób nie zdecydowała się na przyjęcie rosyjskiego obywatelstwa w obawie przed mobilizacją do armii rosyjskiej.
Dekret Władimira Putina z 20 marca 2025 r. Przepisy zwalniające obywateli Ukrainy z obowiązku uzyskania zgody na pobyt i pracę w oparciu o regulacje obowiązujące cudzoziemców z państw, które nie są członkami Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej, od początku miały charakter czasowy. Z drugiej strony w dalszym ciągu w Rosji funkcjonowała grupa osób, które mimo tych ułatwień nie zdecydowały się na uregulowanie swojego statusu. W praktyce obywatele Ukrainy, którzy nie uzyskali zgody na pobyt czy pracę, mogli przebywać na terytorium Rosji, jeżeli udało im się zdobyć „zieloną kartę”[4]. Zgodnie z dekretem Władimira Putina z 20 marca 2025 r. wszyscy obywatele Ukrainy, którzy nie uregulowali dotąd swojego statusu, muszą przejść proces rejestracji przez terytorialne oddziały Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przy czym nie przewidziano możliwości rejestracji osób, które zostały wypuszczone z kolonii karnych, mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, ewentualnie podały fałszywe informacje o sobie. Obywatele Ukrainy, którzy nie zarejestrują się do 10 września 2025 r., zostaną deportowani.
Nieco inne regulacje dotyczą osób z czterech częściowo okupowanych obwodów Ukrainy. W ich przypadku termin rejestracji został wydłużony do 31 grudnia 2025 r., ale poza analogicznym procesem rejestracji muszą one przejść także badania medyczne, które wykluczą zakażenie wirusem HIV i innymi poważnymi infekcjami wirusowymi oraz stwierdzą brak uzależnienia danej osoby od narkotyków i leków psychotropowych.
Zgodnie z przepisami obowiązującymi od 5 lutego 2025 r., osoby nielegalnie przebywające na terytorium Federacji Rosyjskiej (w tym formalnie także na terytoriach anektowanych do Federacji Rosyjskiej) zostaną włączone do rejestru osób znajdujących się pod kontrolą organów porządkowych państwa do czasu ich deportacji z Rosji. W konsekwencji będą one zobowiązane do uzyskania zgody właściwych organów bezpieczeństwa wewnętrznego na zmianę miejsca zamieszkania lub pobytu. Ponadto obowiązuje je zakaz:
W sytuacji powtarzającego się naruszania nałożonych ograniczeń organy migracyjne mogą wydać decyzję o przymusowej deportacji lub umieszczeniu danej osoby w strzeżonym ośrodku podległym Ministerstwu Spraw Wewnętrznych w celu zapewnienia wykonania decyzji administracyjnej.
Reakcja Ukrainy. Rzecznik Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukrainy Heorhij Tychyj podczas briefingu w Kijowie 21 marca 2025 r. stwierdził, że Ukraina uważa dekret Władimira Putina za „akt pozbawiony mocy prawnej”. W jego opinii stanowi on kolejny element dyskryminacji, prześladowań i przymusowego wypędzania obywateli Ukrainy z ich ojczystej ziemi. Rzecznik MSZ podkreślił, że Rosja systemowo łamie podstawowe normy prawa międzynarodowego, a „deportacje i wysiedlenia wpisują się w rosyjską politykę ludobójstwa narodu ukraińskiego”.
W opinii MSZ Ukrainy działania W. Putina naruszają przynajmniej trzy normy prawa międzynarodowego:
Wnioski. Działania władz Federacji Rosyjskiej mają na celu podporządkowanie sobie na stałe okupowanych obszarów Ukrainy. Kreml, forsując przepisy niezgodne z prawem międzynarodowym, nie obawia się międzynarodowych reperkusji. Wydanie dekretu ma miejsce w okresie intensywnych rozmów o zawieszeniu broni między Ukrainą i Rosją, co jest wyraźnym sygnałem skierowanym do Ukrainy, Stanów Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej, wskazującym na stosunek Federacji Rosyjskiej do okupowanych terytoriów Ukrainy, wpisanych do Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Z punktu widzenia Ukrainy niepokojąca jest postawa obecnej administracji USA, która przyjmuje częściowo punkt widzenia Federacji Rosyjskiej – o czym może świadczyć wywiad doradcy prezydenta Donalda Trumpa Steve’a Witkoffa, udzielony byłemu dziennikarzowi Fox News Tuckerowi Carlsonowi 22 marca 2025 r. Witkoff stwierdził w nim, że zdecydowana większość rosyjskojęzycznych mieszkańców czterech obwodów okupowanych przez Rosję potwierdziła w referendach, że chce być pod rządami Federacji Rosyjskiej.
Rosja na okupowanych obszarach Ukrainy forsuje swój model biopolityki, której celem jest wyeliminowanie – poprzez zastosowanie inżynierii społecznej – elementów wrogich rosyjskim porządkom na tym obszarze. Ma to w zamierzeniu usunąć osoby niepożądane nie tylko pod względem kulturowym czy politycznym, ale także społecznym (kryminalistów) i biologicznym (narkomanów czy osoby zakażone wirusem HIV). Tego typu działania nie miały miejsca na Ukrainie od czasów represji stalinowskich czy okupacji niemieckiej. Ukraina musi podjąć wszelkie możliwe działania na arenie międzynarodowej – także w toku prowadzonych za pośrednictwem Stanów Zjednoczonych negocjacji – aby uchronić swoich obywateli przed represyjną polityką Federacji Rosyjskiej. W innym wypadku odzyskanie okupowanych przez Rosję terenów może w dłuższej perspektywie stanowić wyzwanie nie tylko w wymiarze politycznym, ale także społeczno-kulturowym.
[1] W oparciu o te dane brytyjski The Royal United Services Institute przygotował analizę pt. Ukraine Through Russia’s Eyes, https://www.rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/ukraine-through-russias-eyes (24.03.2025).
[2] Wywieziono 19 500 dzieci według danych Krajowego Biura Informacyjnego działającego przy Ministerstwie Jedności Narodowej Ukrainy, stan na marzec 2024, https://www.europarl.europa.eu/news/en/agenda/briefing/2024-03-11/12/ukrainian-children-deported-to-russia-plenary-debaten (24.03.2025).
[3] Обладателями новых паспортов РФ стали 3,5 млн жителей Донбасса и Новороссии, Интерфакс, 5.03.2025.
[4] „Zielona karta” to potoczna nazwa dokumentu potwierdzającego przejście przez migrantów rejestracji odcisków palców oraz wymaganych badań medycznych. Posiadanie tego dokumentu jest w Rosji obowiązkowe od 29 grudnia 2021 r. Zob. Федеральный закон № 274, 01.07.2021.
[Fot. Vyacheslav Prokofyev / Kremlin Poo / Zuma Press / Forum]
Andrzej Szabaciuk
Komentarze IEŚ 1323 (63/2025)
Dekret Władimira Putina o uregulowaniu statusu obywateli Ukrainy w Federacji Rosyjskiej z 20 marca 2025 r.