Kolejne komplikacje w kwestii porozumienia dotyczącego traktatu granicznego pomiędzy Estonią a Rosją

Tło sporu granicznego. Spór graniczny między Estonią a Rosją dotyczy w głównej mierze interpretacji traktatu pokojowego z Tartu, podpisanego 2 lutego 1920 r. pomiędzy Estonią a Rosją, kończącego wojnę estońsko-bolszewicką. Na mocy traktatu Rosja uznała niepodległość i niezależność państwa estońskiego, pozostawiając w granicach Estonii m.in. Iwangorod (obwód leningradzki) i okręg Pieczory (w obwodzie pskowskim). Po 1940 r. zostały one włączone do ZSRR i obecnie należą do Rosji. W ocenie Estonii traktat z Tartu nadal obowiązuje, a linia graniczna istniejąca obecnie pomiędzy Estonią a Rosją nie jest ostateczna.

Dyskusje dotyczące umowy granicznej między Estonią a Rosją sięgają początku lat 90. Kwestia ta stała się wówczas jednym z czterech najważniejszych tematów w stosunkach estońsko-rosyjskich, obok wycofania wojsk rosyjskich z Estonii, kwestii społeczno-humanitarnych oraz stosunków handlowych. Negocjacje były trudne, gdyż Estonia powoływała się na traktat z Tartu, co było nie do przyjęcia dla strony rosyjskiej. Jednak wobec starań o przystąpienie do NATO i konieczności unormowania kwestii granicznych pozycja Estonii stała się bardziej elastyczna. Wskutek tego w 1996 r. została zawarta pierwsza umowa techniczna (bez powołania się na traktat pokojowy z Tartu, tzw. umowa graniczna bez preambuły politycznej), na podstawie której kontynuowano pracę nad ustaleniem zapisów przyszłej umowy granicznej. Następnie w 2005 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Estonii Urmas Paet i jego rosyjski odpowiednik Siergiej Ławrow podpisali traktat o granicach lądowych i morskich pomiędzy Estonią a Rosją. Jednak w toku procedury ratyfikacyjnej estoński parlament (Riigikogu) wniósł do preambuły zapis odwołujący się do traktatu z 1920 r. Działania te Rosja odebrała jako furtkę do przyszłych roszczeń terytorialnych ze strony Estonii i wycofała swój podpis pod projektem traktatów, mimo że Estonia wielokrotnie zaprzeczała istnieniu roszczeń terytorialnych wobec Rosji.

Do negocjacji o ustalenie granicy powrócono w 2012 r., kiedy to na żądanie Rosji do traktatów granicznych dodano zapis o braku wzajemnych roszczeń terytorialnych. Kolejny raz, w 2014 r., dokumenty podpisali ministrowie spraw zagranicznych Estonii i Rosji, jednak do ostatecznej ratyfikacji traktatów zarówno przez Riigikogu, jak i rosyjską Dumę nie doszło, głównie ze względu na pogarszające się stosunki między państwami.

Rozbieżne stanowiska Estonii i Rosji w kwestii umowy granicznej są istotnym elementem kształtującym stosunki obu państw. W maju 2018 r. prezydent Estonii Kersti Kaljulaid oświadczyła, że jest gotowa spotkać się z prezydentem Rosji Władimirem Putinem, gdy Rosja ratyfikuje estońsko-rosyjski układ graniczny. Jednak w kwietniu 2019 r. zdecydowała się na wizytę w Moskwie (Aleksandra Kuczyńska-Zonik, Prezydent Estonii rozmawiała w Moskwie o stosunkach dwustronnych, „Komentarze IEŚ”, nr 23/2019), głównie ze względu na dążenie do zdobycia poparcia Rosji w staraniach o uzyskanie przez Estonię mandatu niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ na lata 2020-2021. Ratyfikacja traktatów granicznych była więc ważnym, ale nie bezwzględnym czynnikiem wpływającym na stosunki bilateralne. Ponadto kompromis wypracowany przez partie polityczne w Estonii wynikał z przekonania, że w interesie Estonii leży ustalenie granicy pomiędzy państwami bez roszczeń terytorialnych z obu stron. Wyraźnie określona i wytyczona granica była postrzegana jako ważny czynnik wzmacniający bezpieczeństwo. Z punktu widzenia Estonii odwołanie się do art. 2 traktatu z Tartu – mówiącego o poszanowaniu suwerenności i niezależności Estonii – nie oznaczało wysuwania roszczeń terytorialnych wobec Rosji. Niedawne wypowiedzi polityków Estońskiej Konserwatywnej Partii Ludowej, wchodzącej w skład koalicji rządowej, doprowadziły jednak do rozdźwięku między koalicjantami w tej kwestii i spowodowały ostrą krytykę ze strony Rosji.

Nieprzewidywalny koalicjant – EKRE. 18 listopada w wywiadzie dla agencji RIA Novosti dyrektor II Departamentu Europejskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji Siergiej Bielajew powiedział, że proces ratyfikacji traktatów granicznych w Rosji uzależniony jest od porzucenia przez Estonię żądań terytorialnych. W odpowiedzi na komentarz Bielajewa, 19 listopada przewodniczący parlamentu Estonii, członek EKRE, Henn Põlluaas oświadczył, że Rosja jest w posiadaniu nielegalne przejętych 5% terytoriów Estonii, i porównał działania Rosji wobec Estonii do aneksji i okupacji Krymu. Wypowiedź Põlluaasa w sprawie umowy granicznej wywołała gwałtowną reakcję Kremla i Dumy Państwowej. Ambasada FR w Tallinie napisała na Twitterze, że traktat z 1920 r. jest dokumentem historycznym, zatem nie ma obecnie znaczenia. W komentarzu na temat ustalenia granicy estońsko-rosyjskiej zgodnie z traktatem pokojowym z Tartu z 1920 r. MSZ Federacji Rosyjskiej oskarżyło Estonię o prowokację i roszczenia terytorialne wobec Rosji. Rzeczniczka MSZ Marija Zacharowa oznajmiła, że traktat z 1920 r., a także inne umowy międzynarodowe, w tym umowy z lat 1920-1940 z Rosją, a potem ZSRR, ustały 6 sierpnia 1940 r., po wejściu Estonii w skład Związku Radzieckiego. Tym samym kwestia ustalenia granicy rosyjsko-estońskiej jest dla Rosji zamknięta.

O ile emocjonalna reakcja strony rosyjskiej, wynikająca z odmiennej interpretacji historycznej, była do przewidzenia, o tyle kategoryczne stanowisko EKRE wywołało ożywioną debatę na scenie politycznej Estonii. Spór ten ujawnił różnice między partiami politycznymi w podejściu do kwestii umów granicznych.

W ocenie lidera EKRE Marta Helme ratyfikacja umowy granicznej jest uzależniona od uznania przez Rosję traktatu z Tartu. Podobnie minister spraw zagranicznych Urmas Reinsalu (Isamaa) wykluczył możliwość ratyfikacji traktatu granicznego przez Riigikogu w najbliższym czasie. Podkreślił, że Estonia nie powinna rezygnować z postanowień traktatu z Tartu w imię ratyfikacji umowy granicznej z Rosją. Jednak Isamaa jest podzielona w kwestii traktatu granicznego. Bardziej umiarkowane podejście reprezentuje opozycyjna Partia Reform. Jej członek, obecnie przewodniczący Komisji Spraw Zagranicznych Riigikogu, Marko Mihkelson jest zdania, że ostry kurs wobec Rosji w kwestii ratyfikacji umowy granicznej nie leży w interesie Estonii, gdyż roszczenia terytorialne wobec Rosji mogą osłabić pozycję Estonii w NATO. Dodatkowo dyskusję zaogniła wypowiedź posła EKRE, Ruubena Kaalepa, o tym, że rozmowy koalicyjne z udziałem jego partii, Partii Centrum i Isamaa, które doprowadziły do powstania obecnej koalicji, obejmowały porozumienie w sprawie braku poparcia dla ratyfikacji traktatu granicznego. W odpowiedzi Urmas Reinsalu oraz Enn Eesmaa (Partia Centrum) zaprzeczyli, by porozumienie koalicyjne obejmowało kwestię traktatu.

Szanse na współpracę estońsko-rosyjską na poziomie lokalnym. Stanowczego stanowiska EKRE w sprawie umowy granicznej z Rosją nie podzielają będące w koalicji Isamaa i Partia Centrum. Przewodniczący tej ostatniej, obecny premier Estonii Jüri Ratas jest zdania, że chociaż odmienne interpretacje traktatu z Tartu przez Estonię i Rosję uniemożliwiają realizację porozumienia granicznego, należy wziąć pod uwagę rzeczywistą sytuację i dążyć do unormowania tej kwestii. Tym samym potwierdza, że Estonia jest gotowa na częściowy kompromis w stosunkach z Rosją. W miarę zbliżania się 100. rocznicy podpisania traktatu w Tartu tarcia związane z kwestiami terytorialnymi najprawdopodobniej znowu się pojawią, niewykluczone, że za sprawą kontrowersyjnej EKRE. Nie przewiduje się jednak, aby stanowisko EKRE, nie zawsze podzielane przez koalicjantów, było powodem rozpadu koalicji rządowej w Estonii – brak alternatywy dla Partii Centrum oznacza konieczność tolerowania nieprzewidywalnego partnera.

Mimo chłodnych obecnie stosunków estońsko-rosyjskich i braku zgody obu stron na powrót do negocjacji ratyfikacyjnych, rząd Estonii opiera swoją politykę zagraniczną wobec Rosji na taktyce małych kroków i zawieraniu porozumień tam, gdzie nie zagrażają one interesom estońskim. Obecnie realizowane są wspólne projekty infrastrukturalne w regionach przygranicznych. Szansą na poprawę wzajemnego zaufania, a więc na normalizację stosunków i powrót do negocjacji w sprawie umowy granicznej między Estonią i Rosją, może być zatem rozszerzenie współpracy w wymiarze transgranicznym.