Koleją w nowoczesność – plany budowy połączeń kolejowych i ich realizacja na terenie Europy Środkowej w XIX i XX w.

Railway to modernity – plans for railway construction and their implementation in Central Europe in the 19th and 20th centuries

Abstrakt: Celem artykułu jest wskazanie (na wybranych przykładach) sposobu, okoliczności, czynników planowania sieci kolejowych oraz ich realizacji na podstawie sytuacji w Polsce (według granic z 1945 r.), Czechosłowacji (według granic z 1938 r.), Austro-Węgrzech (w granicach od 1867 do 1918 r. i ich bezpośrednich następców), a więc XIX-wiecznych częściach Prus (później Niemiec), Rosji i Austrii. Pośrednim celem będzie także przedstawienie różnic i podobieństw zachodzących między tymi krajami, aby ostatecznie wskazać obszary relacji między koleją a nowoczesnością. Przedmiotem analizy są także nadzieje towarzyszące owym planom (głównie) i emocje bezwzględnie obecne podczas realizacji. Wszyscy wnioskujący o kolejne inwestycje kolejowe wyrażali w swoich petycjach nadzieje na cudowny wpływ kolei na życie gospodarcze i społeczne (w tej kolejności). Tymczasem ów wpływ miał swoje różne oblicze również w zależności od czasu realizacji inwestycji. Z pewnością zdawano sobie sprawę z istnienia tego zjawiska (i związanego z tym niebezpieczeństwa przeinwestowania) już w siódmej i ósmej dekadzie XIX w., podnosząc w trakcie analiz przedkładanych projektów, że nie zapewnią one zwrotu zainwestowanych sum. Mimo to nie zawsze rezygnowano z takich projektów. Podobnego namysłu w wielu wypadkach brakowało w międzywojennej Polsce. Czechosłowacja po 1918 r. realizowała w zasadzie już tylko projekty uwarunkowane politycznie (gdyż sama mierzyła się z wcześniejszym przeinwestowaniem i inwestowała w nowoczesną motoryzację) – w tym zwrócone ku integracji dwóch części kraju. Z kolei polscy decydenci (i społeczności) w znacznej mierze nadal w tym czasie pokładali nadzieję w dobroczynnym wpływie kolei na rozwój gospodarczy.

Bibliografia:

175 lat kolei w Krakowie. Materiały konferencyjne, Kraków 2022.

A jednak kolej. Historyczne i współczesne uwarunkowania rozwoju transportu, red. T. Przerwa, D. Keller, B. Kruk, Lubin 2019.

„Archiv fűr Eisenbahnwesen” 1923-1933.

Baron A., Dzieje kolei Kluczbork – Tarnowskie Góry 1884-2016 (przez Olesno – Lubliniec), Siemianowice Śląskie 2019.

Bloch J. G., Wpływ dróg żelaznych na stan ekonomiczny Rossyi, t. 1, Historya dróg żelaznych w Królestwie Polskiem. Budowa i eksploatacya, Warszawa 1880.

Blum J. G., Fünfzig Jahre Eisenbahn in Preussen. Eine Statistische Darstellung, Berlin 1888.

Borowiec R., Plany budowy linii kolejowej Lublin – Szczebrzeszyn – Bełżec w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, „Rocznik Lubelski”, t. 45, 2019.

Brzosko E., Próby dostosowania komunikacji kolejowej do potrzeb II Rzeczypospolitej w 20-leciu międzywojennym, „Przegląd Zachodniopomorski” 1974, z. 1.

Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000.

Cichoń M. K., Droga Żelazna Iwangorodzko-Dąbrowska i jej wpływ na życie gospodarcze międzyrzecza Wisły i Pilicy w latach 1881-1900, mps pracy doktorskiej, Kielce 2022, s. 93-158, https://bip.ujk.edu.pl/webujk/files/2022/Rozprawa_doktorska.pdf.

Dominas P., Kolej w prowincjach poznańskiej i śląskiej. Mechanizmy powstawania i funkcjonowania do 1914 roku, Łódź 2013.

Dominas P., Tunele kolejowe w Polsce, w obecnych granicach, wybudowane do 1945 roku, Łódź 2020.

Dráha presidenta Masaryka: Hlavní dráha Vsetín – Bylnice. Pamětní spis o stavbě dráhy, vydaný na oslavu prvního desetiletí republiky při zahájení provozu, Praga 1928.

Dvorský V., Základy politické geografie a Československý stát, Praga 1923.

Dzieje kolei w Polsce, red. D. Keller, Rybnik 2012.

Dziergwa R., Przerwany bieg po żelaznej drodze. Kolej Powiatowa Ostrzeszów – Namysłaki, jej czasy i ludzie w aspekcie historycznym i kulturowym, Ostrzeszów – Namysłaki – Poznań 2020.

Eastern European Railways in Transition. Nineteenth to Twenty-first Centuries, red. R. Roth, H. Jacolin, Londyn – Nowy Jork 2013.

Enzyklopädie des Eisenbahnwesens, red. H. Röll, Berlin – Wiedeń 1912-1923.

Galicyjskie drogi i bezdroża. Studium infrastruktury, organizacji i kultury podróżowania, red. J. Kamińska-Kwak, Rzeszów 2013.

Geschichte der Eisenbahnen der österreichisch-ungarischen Monarchie, red. H. Strach, Wiedeń 1898-1908.

Historia gospodarcza Rybnika i powiatu rybnickiego w XIX i XX wieku, red. D. Keller, „Zeszyty Rybnickie”, nr 9, Rybnik 2010.

http://www.ikolej.pl/fileadmin/user_upload/Kalendarz_konferencji/Dr_Massel_planowanie_sieci.pdf.

http://www.zeno.org/Roell-1912/A/Verein+deutscher+Eisenbahnverwaltungen+%28VDEV.%29.

„Inżynier Kolejowy” 1925-1939.

Jeschke F., Iron Landscapes. National Space and the Railways in Interwar Czechoslovakia, Nowy Jork 2021.

Jeschke F., Iron Landscapes. Nation-Building and the Railways in Czechoslovakia, 1918-1938, Londyn 2016, https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1476693/.

Jursz H., Koleją z Kokoszek do Gdyni, Gdynia 2021.

Koleje i granice, red. B. Kruk, M. Zawadka, Wrocław 2022.

Kolejnictwo w polskich przygotowaniach obronnych i kampanii wrześniowej, cz. 1, Opracowania i dokumenty, red. A. Wesołowski, N. Bujniewicz, „Wojskowe Teki Archiwalne”, t. 1, cz. 1, Warszawa 2011.

Likwidacja skutków wojny w dziedzinie stosunków prawnych i ekonomicznych w Polsce, t. 7, Warszawa 1918.

List F., Über ein sächsisches Eisenbahn-System als Grundlage eines allgemeinen deutschen Eisenbahn-Systems, Lipsk 1833.

Łazor J., Pierwsza francusko-polska koncesja kolejowa z 1924 roku. Przyczynek do relacji finansowo-gospodarczych Polski i Francji po I wojnie światowej, „Kwartalnik Historyczny” 2021, nr 3.

Mielcarek A., Transport drogowy, wodny i kolejowy w gospodarce prowincji pomorskiej w latach 1815-1914, Szczecin 2000.

„Mkną po szynach…”. Z dziejów transportu i komunikacji na ziemiach polskich na przestrzeni wieków, red. T. Głowiński, R. Klementowski, Wrocław 2014.

Myszczyszyn J., Powstanie i rozwój kolei żelaznych w Prowincji Pomorze jako wyraz aktywności lokalnych środowisk i sektora publicznego, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku”, t. 26, 2016.

Myszczyszyn J., Wpływ kolei żelaznych na wzrost gospodarczy Niemiec (1840-1913), Łódź 2013.

Nowkuński J., Budowa nowych kolei żelaznych w Polsce w okresie 1918-1939 r. i po wojnie, „Przegląd Komunikacyjny” 1947, nr 5.

Opowiedzieć pogranicza. Koncepcje i narracje muzealne, red. D. Keller, M. Kurgan-Przybylska, Katowice 2020.

Państwo wobec kolei żelaznych na ziemiach polskich, red. M. Kapias, D. Keller, Rybnik 2017.

Pawlicki P. P., Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska w 50-letnim okresie swego istnienia od 1845 do 1895 r., Warszawa 1897.

Piątkowski A., Etapy pruskiej polityki kolejowej w XIX wieku, „Zapiski Historyczne” 2001, t. 66, z. 4.

Przemiany modernizacyjne w Drugiej Rzeczypospolitej, red. P. Grata, „Biblioteka Polskiej Modernizacji”, t. 2, Rzeszów 2020.

Przerwa T., Niedokończona Kolej Izerska (Isergebirgsbahn) i granica potrzeb, „Śląski Kwartalnik Historyczny «Sobótka»” 2022, nr 3.

Romocki P., Budowa kolei, „Przemysł i Handel” 1928, z. 8.

Roth R., Das Jahrhundert der Eisenbahn. Die Herrschaft über Raum und Zeit 1800-1914, Ostfildern 2005.

Sprawozdanie ministra kolei inż. K. Tyszki z gospodarki kolejowej w 1924-1925 r., Warszawa 1925.

Sprawozdanie Państwowej Rady Kolejowej za pierwsze trzechlecie od kwietnia 1922 r. do marca 1925 r., oprac. Z. Jasiński, Warszawa 1925.

Studia z dziejów kolei żelaznych w Królestwie Polskim (1840-1914), red. R. Kołodziejczyk, Warszawa 1970.

Sukcesy i porażki kolei w Polsce 1918-1989, red. M. Kapias, D. Keller, Rybnik 2015.

Széchenyi I., Javaslat a magyar közlekedési ügy rendezésérül, Pozsony 1848.

Szlachta – przemysł – inwestycje. Materiały pokonferencyjne, red. A. Kuzio-Podrucki, J. Sasor, Katowice – Nakło Śląskie 2022.

Taylor Z., Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, Warszawa 2007.

Tucholski Z., Profesor Antoni Xiężopolski. Twórca polskiej szkoły budowy lokomotyw, Warszawa 2015.

Wall H., Lenz & CoDer Lenz-Konzern. Die GmbH Lenz & Co. und die Aktiengesellschaft für Verkehrswesen. Von Lenz zu Connex und Transdev, Kolonia 2016.

Weck N., Staat, Raum und Infrastruktur. Wie die Eisenbahn nach Galizien kam, „Zeitschrift für Verwaltungsgeschichte” 2017, t. 2.

Węgiel, polityka, stal, ludzie. Studia z dziejów kolei żelaznych na Śląsku, red. M. Kapias, D. Keller, Rybnik 2018.

Z kart historii powiatu rybnickiego, red. D. Keller, „Zeszyty Rybnickie”, nr 6, Rybnik 2008.

Zrozumieć Śląsk, red. D. Keller, B. Kloch, Rybnik 2012.

Zur Feier des Fünfundzwanzigsten Jahrestages der Eröffnung des Betriebes auf der Oberschlesischen Eisenbahn den 22. Mai 1867, Wrocław 1867.

PDF: Pobierz