Budownictwo cerkiewne w kontekście procesów modernizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX i na początku XX w.

Orthodox Church Construction in the Context of Modernisation Processes in the Kingdom of Poland in the Second Half of the Nineteenth and Early Twentieth Centuries

Abstrakt: Królestwo Polskie z perspektywy Petersburga było tworem specyficznym. Z jednej strony postrzeganym jako wrogi panowaniu rosyjskiemu, z drugiej podejmowano wysiłki w celu jego rusyfikacji, mające za zadanie umocnienie władzy rosyjskiej nie tylko w tym podmiocie, ale także na zachodnich kresach imperium. Jednym z kluczowych założeń tej polityki było zabezpieczenie Cesarstwa Rosyjskiego przed zagrożeniem zewnętrznym – ze strony Prus, później Rzeszy Niemieckiej, czy Austro-Węgier – ale także przeciwdziałanie niepokojom wewnętrznym. Z tego względu istotną cezurą w polityce związanej z zawłaszczaniem przestrzeni publicznej w Królestwie Polskim były powstania narodowe. Po powstaniu listopadowym obserwujemy pierwsze i skoordynowane działania władz rosyjskich związane z symbolicznym zaznaczeniem obecności rosyjskiej w Królestwie Polskim oraz prawno-administracyjną unifikacją z resztą państwa, a powstanie styczniowe przyniosło gwałtowne przyspieszenie tych procesów. Stanowiło to konsekwencję istotnego znaczenia czynnika wyznaniowego w rosyjskiej polityce narodowościowej wobec Królestwa Polskiego. Represyjne działania wymierzone w polską szlachtę, inteligencję i Kościół rzymskokatolicki szły w parze ze wspieraniem środowisk traktowanych przez władze carskie za potencjalnych sojuszników (włościaństwo, a w szczególności ludność unicka). Ta ostatnia grupa mieszkańców Królestwa była otoczona „opieką” przed zgubnymi skutkami „łacińsko-polskiej propagandy”. Wsparcie „ruskiej sprawy” i łączące się z tym zabiegi zmierzające do unifikacji Królestwa Polskiego w ramach imperium oraz zabezpieczenia zachodnich „okrain” miały kluczowe znaczenie ideologiczne i polityczne. Było ono priorytetem władz rosyjskich przed wszelkimi innymi działaniami w sferze publicznej, w tym zmierzającymi do poprawy warunków bytowych mieszkańców Królestwa Polskiego, które były związane z wdrażaniem nowoczesnych rozwiązań urbanizacyjnych, sanitarnych czy z zakresu infrastruktury transportowej . Długofalowym celem caratu było prezentowanie modernizacji z rosyjskim i prawosławnym obliczem oraz kontrola i ograniczanie działalności niezależnych organizacji religijnych czy – szerzej – społecznych. Wrogi stosunek wobec Królestwa Polskiego przejawiał się także w polityce gospodarczej i fiskalnej. Kongresówka była jednym z najbardziej eksploatowanych podatkowo obszarów imperium. Jak dowodzą badania Jekateriny Prawiłowej, średnie roczne obciążenie mieszkańców Królestwa Polskiego wynosiło 14 rub. 26 kop., natomiast obciążenia podatkowe mieszkańców guberni centralnych 6 rub. 32 kop. Królestwo Polskie co roku przynosiło caratowi zawrotną kwotę 14 mln rubli zysku, po odjęciu wydatków ponoszonych na utrzymanie prowincji, mimo że były one znacznie wyższe niż w guberniach centralnych z tytułu utrzymania armii i infrastruktury obronnej w regionie przygranicznym. Dodatkowo Komisja Budżetowa II Dumy Państwowej w 1907 r. ustaliła, że podatek ziemski pobierany z Królestwa Polskiego przyniósł 39% dochodów w skali całego imperium. Aby był rozłożony bardziej sprawiedliwie, należało go w Kongresówce zmniejszyć ośmiokrotnie.

Bibliografia:

1. Archiwum Głównego Akt Dawnych (AGAD). Zespół: Kancelaria Warszawskiego Generał-Gubernatora (KWGG): sygn. 1773, 1767, 8860.

2. Cynalewska-Kuczma P., Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem Integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań 2004.

3. Gach P., Geografia strat zakonów polskich w końcu XVIII i w XIX wieku, Rzym 1980.

4. Górak A., Modernizacja poprzez kolonizację i wynarodowienie. Uwagi o pracy Malte Rolfa pt. Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie, przekł. Wojciech Włoskowicz, Warszawa 2016, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, ss. 505, „Res Historica” 2018, nr 46.

5. [Gurko W.] W. R., Oczerki Priwisljania, Moskwa 1897.

6. Koni A., Na żizjennom puti, t. 1. Iz zapisok sudebnago djatela, Moskwa 1914.

7. Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-1915. Materiały z urzędowych świadectw władz rosyjskich, archiwów konsystorskich, zakonnych i prywatnych. Część trzecia, uzupełniająca pierwsze dwie, t. 2, Diecezje: kujawsko-kaliska, lubelska z podlaską, chełmska grecko-katolicka i płocka, Sandomierz 1939.

8. Kumor B., Polityka władz carskich wobec Kościoła katolickiego na ziemiach polskich do 1914 roku, [w:] Polacy w Kościele katolickim w ZSRR, red. E. Walewander, Lublin 1991.

9. Oddzielić katolicyzm od polonizmu. Tajne memorandum Aleksandra Muchanowa, 1871 rok, oprac. A. Górak, Lublin 2022.

10. Pamjatniki Russkoj Stariny v Zapadnych guberniach. Holmskaja Ruś, red. N. N. Batiuszkow, wyd. 7, Sankt Peterburg 1885.

11. Paszkowski P., W służbie Imperium Rosyjskiego 1721-1917, Warszawa 1999.

12. Pravilova Je., Finansy Imperii. Deńgi i wlast w politike Rossii na nacjonalnych okrainach. 1801-1917, Moskwa 2006.

13. Prawilja dlja ustrojstwa cerkownych zdanii w Priwislinskom Kraje, „Holmsko-Warszawskij Eparchialnyj Westnik” 1877, nr 5.

14. Rossijskij gosudarstwiennyj istoriczeskij archiw, f. 821, оp. 4, d. 77; f. 1561, оp. 1, d. 23.

15. Rzemeniuk F., Unickie szkoły początkowe w Królestwie Polskim i w Galicji 1772-1914, Lublin 1991.

16. Sostojaniee Varszawskij eparchi pod uprawleniem preos. Ioannikija, do wossoedinenija holmskich uniatow, „Holmsko-Warszawskij Eparchialnyj Westnik” 1880, nr 13.

17. Szabaciuk A., „Rosyjski Ulster”. Kwestia chełmska w polityce imperialnej Rosji w latach 1863-1915, Lublin 2013.

18. Szabaciuk A., Polityka władz carskich wobec Kościoła greckokatolickiego na południowym Podlasiu w latach 1863-1875, [w:] Podlaskie drogi do niepodległości, red. A. Rogalski, A. Ziątek, Kosów Lacki 2018.

19. Ślaza P., Filip Felicja Szumborski (1771-1851). Greckokatolicki biskup chełmski, Białystok 2014.

20. Ukaz Najwyższy o kolatorii w parafiach rzymsko-katolickich oraz o porządku wybierania proboszczów greko-unickich i zawiadywnia własnością grecko-unickich cerkwi z 14 (26) lipca 1964 r., „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 62, Warszawa 1864.

21. Wiech S., Pod naporem prawosławia. Z dziejów oporu unitów w Królestwie Polskim i na zesłaniu, „Kwartalnik Historyczny” 2010, R. 117, nr 3.

PDF: Pobierz