Spór o status Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego w Ukrainie (cz. 3)

Od listopada 2022 r. w Ukrainie prowadzona jest ożywiona dyskusja nad kwestią zakazu działalności Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Projekt takiej ustawy skierowany został do Rady Najwyższej 19 stycznia 2023 r., ale od tego czasu nie poczyniono żadnych działań, aby został on wcielony w życie. Prawdopodobną przyczyną opieszałości władz jest obawa przed konsekwencjami uchwalenia nowych przepisów, zarówno w polityce wewnętrznej, jak i międzynarodowej. Tak radykalny krok w obliczu zapowiadanej od dawna kontrofensywy mógłby zagrozić planom Ukrainy i stanowić wygodny argument wykorzystywany przez propagandę rosyjską do kreowania negatywnego wizerunku tego państwa na arenie międzynarodowej.

Kwestia zmian legislacyjnych. W listopadzie 2022 r. miały miejsce rewizje Ławry Peczerskiej i innych obiektów sakralnych Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego (UCP PM) po zaintonowaniu prorosyjskiej pieśni na jednym z nabożeństw w Ławrze. 1 grudnia Rada Bezpieczeństwa i Obrony Ukrainy (RNBO) przyjęła uchwałę „O odrębnych aspektach działalności organizacji religijnych w Ukrainie oraz zastosowaniu specjalnych sankcji personalnych o charakterze ekonomicznym oraz innych środków ograniczenia (sankcji)”, zatwierdzoną przez prezydenta. Wprowadzała ona sankcje przeciwko duchownym prawosławnym prowadzącym działalność antypaństwową, zobowiązywała Gabinet Ministrów do przygotowania w ciągu dwóch miesięcy projektu ustawy zakazującej działalności wspólnot religijnych zarządzanych z terytorium Federacji Rosyjskiej oraz poleciła przeanalizować status prawny UCP PM upoważniający do dysponowania majątkiem Ławry Peczerskiej (Zob. „Komentarze IEŚ”, nr 771).

19 stycznia 2023 r. Gabinet Ministrów skierował do parlamentu projekt ustawy zakazującej działalności na terytorium Ukrainy organizacji religijnych, które zarządzane są z terytorium państwa agresora. Przepisy te przede wszystkim uderzały w UCP PM. Hierarchia cerkiewna odrzucała oskarżenia o związki z Rosją i twierdziła, że zmieniając swój statut (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 627) w maju 2022 r., ostatecznie zerwała kontakty z prawosławiem rosyjskim. W odpowiedzi na takie stanowisko władze Ukrainy poleciły Państwowej Służbie ds. Etnopolityki i Wolności Sumienia przygotowanie ekspertyzy prawnej odnoszącej się do tego problemu. W zatwierdzonej 27 stycznia ekspertyzie stwierdzono, że UCP PM jest formalnie strukturą Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej i nie zerwała więzi kanonicznej z Patriarchatem Moskiewskim.

Pomysł zakazu działalności UCP PM na terytorium Ukrainy spotkał się z ostrą reakcją władz rosyjskich oraz przedstawicieli Patriarchatu Moskiewskiego. Zdecydowana krytyka i oskarżenia o nietolerancję religijną, podnoszone także w czasie posiedzeń Rady Bezpieczeństwa ONZ (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 771), skłoniły władze Ukrainy do zrobienia kroku w tył. Projekt ustawy jest obecnie dyskutowany w parlamencie, ale nic nie wskazuje na to, że w najbliższym czasie dojdzie do jej uchwalenia. Najprawdopodobniej władze nie chcą doprowadzić do zaognienia sytuacji wewnętrznej w państwie ani dać pretekstu propagandzie rosyjskiej do ataku na Ukrainę w przeddzień planowanej wiosennej kontrofensywy.

Kwestia Ławry Peczerskiej. Swoistym polem doświadczalnym w kontekście możliwości ograniczenia działalności UCP PM na terytorium Ukrainy jest sprawa Ławry Peczerskiej. Na podstawie zatwierdzonej przez prezydenta Ukrainy uchwały RNBO z 1 grudnia 2022 r. powołano specjalną międzyresortową komisję, której celem było przygotowanie konkretnych rekomendacji odnoszących się do działalności wspólnot religijnych w Ukrainie. W czasie jej obrad stwierdzono naruszenie zasad umowy dzierżawy przez monastyr prawosławny UCP MP, znajdujący się w Ławrze Peczerskiej. W efekcie minister kultury i polityki informacyjnej Ołeksandr Tkaczenko 8 marca 2023 r. skierował pismo do dyrekcji muzeum w Ławrze Peczerskiej. W konsekwencji Muzeum wypowiedziało umowę z 2013 r. o bezterminowej dzierżawie Ławry przez UCP MP i nakazało opuszczenie kompleksu do 29 marca 2023 r.

Hierarchia Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego po ogłoszeniu informacji o zerwaniu umowy dzierżawy próbowała spotkać się z Wołodymyrem Zełenskim, jednak prezydent Ukrainy oświadczył, że nie ma w planach takiego spotkania. W konsekwencji duchowieństwo postanowiło skierować do Zełenskiego apel, który umieściło w Internecie 20 marca 2023 r. Akcentowano w nim, że Cerkiew uczy wiernych kochać swoją ojczyznę, jako pierwsza potępiła agresję Rosji, wielu jej wiernych walczy w szeregach armii ukraińskiej, a struktury cerkiewne zaangażowane są w pomoc wojskowym oraz ludności cywilnej. Podkreślono również, że Cerkiew broni suwerenności i integralności terytorialnej państwa i jednoznacznie ocenia działania Rosji. Jednak apel ten nie przyniósł oczekiwanego rezultatu i władze nie złagodziły swojej decyzji. 23 marca duchowieństwo UCP PM zaskarżyło w Sądzie Gospodarczym Kijowa decyzję muzeum o zerwaniu umowy dzierżawy. Jednak 30 marca Sąd oddalił ten pozew. Tego samego dnia Gabinet Ministrów przyjął uchwałę stwierdzającą nieważność umowy dzierżawy Ławry Peczerskiej przez UCP PM i przejęcie jej majątku na rzecz państwa.

W konsekwencji tylko część duchowieństwa podporządkowała się decyzjom władz świeckich i opuściła teren Ławry. Duża grupa na czele z przeorem metropolitą Pawłem (Lebiedziem) podjęła decyzję o pozostaniu. W Ławrze zebrały się tłumy wiernych broniących duchownych, których nie udało się zmusić do opuszczenia kompleksu świątynnego. Za sprzeciw wobec opuszczenia Ławry, pobicie dziennikarza i brak zgody na wpuszczenie na terytorium kompleksu komisji Ministerstwa Kultury 1 kwietnia sąd w Kijowie nakazał umieszczenie metropolity Pawła w areszcie domowym przez dwa miesiące. Oficjalnym powodem tej decyzji miały być oskarżenia kierowane pod adresem metropolity o rozniecanie nienawiści w relacjach międzykonfesyjnych oraz usprawiedliwianie rosyjskiej agresji na Ukrainę. Nie wpłynęło to jednak na zmianę postawy duchownych, którzy nie godzą się na opuszczenie kompleksu. Do połowy maja 2023 r. niewiele zmieniło się w tej materii. Jednocześnie część budynków Ławry została udostępniona przez władze przedstawicielom Cerkwi Prawosławnej Ukrainy, którzy mogli zorganizować tam uroczyste obchody Wielkanocy.

Oddolne inicjatywy władz lokalnych. Opieszałość we wprowadzaniu zmian legislacyjnych skłoniła przedstawicieli administracji regionalnej do podejmowania działań na własną rękę, częstokroć budzących wątpliwości prawne. Władze obwodu lwowskiego jako pierwsze zakazały działalności UCP PM na terytorium całego obwodu już 29 listopada 2022 r. Podobną uchwałę 10 kwietnia 2023 r. przyjęły władze obwodu rówieńskiego, 11 kwietnia – wołyńskiego, 26 kwietnia – tarnopolskiego, a 27 kwietnia – żytomierskiego.

Przedstawiciele administracji lokalnej masowo uchwalali również przepisy zakazujące dzierżawy ziemi przekazanej Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. 4 kwietnia taką uchwałę przyjęły władze obwodu chmielnickiego, a 28 kwietnia – winnickiego. Podobne decyzje zapadały także na poziomie miejskim. 11 kwietnia władze Równego przegłosowały uchwałę o zakazie korzystania z ziemi cerkiewnej dzierżawionej przez UCP PM. W Sumach analogiczna uchwała została przegłosowana 26 kwietnia. 27 kwietnia władze miasta Browary w obwodzie kijowskim pozbawiły prawa dzierżawy ziemi cerkiewnej cztery prawosławne parafie działające na terytorium miasta. W tym samym dniu podobną uchwałę przyjęły władze miejskie Czerniowiec.

Dodatkowo z szeregu miejscowości na Ukrainie, szczególnie z jej zachodnich obwodów, kierowano do Rady Najwyższej petycje z prośbą o wprowadzenie zakazu działalności UCP PM na terytorium całej Ukrainy.

Wnioski. Kwestia zakazu działalności UPC PM na terenie Ukrainy była niejednokrotnie podejmowana przez polityków ukraińskich, szczególnie po 2014 r. Jednak władze Ukrainy mierzyły się z szeregiem poważnych problemów militarnych, politycznych i gospodarczych związanych z rosyjską agresją, dlatego sprawa ta była odsunięta na drugi plan. Wraz z początkiem nowej fazy agresji, po 24 lutego 2022 r., głosy te przybrały ponownie na sile, ale dopiero incydent z zaintonowaniem w Ławrze Peczerskiej prorosyjskiej pieśni skłonił władze do podjęcia konkretnych działań. Po początkowym pośpiechu związanym z przygotowaniem nowych przepisów prace w Radzie Najwyższej uległy znacznemu spowolnieniu. Najwyraźniej jest to konsekwencją niejawnej decyzji władz Ukrainy o odłożeniu w czasie prac nad tymi przepisami ze względu na ich krytykę przez instytucje międzynarodowe (m.in. ONZ) oraz wykorzystywanie tematu przez rosyjską propagandę oraz Patriarchat Moskiewski. Wprowadzeniu tak radykalnych przepisów nie sprzyjała także sytuacja militarna i polityczna. Działania zmierzające do powstrzymania rosyjskiej agresji, zależność od pomocy militarnej Zachodu oraz planowana kontrofensywa po raz kolejny odsunęły kwestię statusu UCP PM na drugi plan. Kluczowym powodem była chęć uniknięcia poważnego kryzysu wewnętrznego i międzynarodowego, jaki może przynieść implementacja tych przepisów.

Chcąc przetestować, jak w praktyce mogłoby wyglądać egzekwowanie zakazu działalności UCP PM w Ukrainie, wykonano pierwszy krok w tym kierunku i zdecydowano się na zerwanie umowy dzierżawy Ławry Peczerskiej z tą Cerkwią. Problemy z wprowadzeniem w życie wspomnianej decyzji pokazują, że realne wyegzekwowanie zakazu działalności na terenie całej Ukrainy może być problematyczne.

Przeciąganie w czasie decyzji o uchwaleniu przepisów zakazujących działalności UCP PM skłoniło władze terytorialne z różnych części Ukrainy do uchwalenia przepisów zakazujących działalności UCP PM na ich terytorium, ewentualnie zrywających umowy dzierżawy ziemi z tą strukturą cerkiewną. Do władz centralnych spływają także petycje z prośbą o uchwalenie zapowiedzianego zakazu działalności UCP PM na terytorium całej Ukrainy.

[Zdjęcie: Metropolita Kijowa Onufry / domena publiczna]