Instytut Europy Środkowej powstał na mocy Ustawy z dnia 9 listopada 2018 roku o Instytucie Europy Środkowej, która weszła w życie 20 grudnia 2018 roku. Funkcjonuje on jako państwowa osoba prawna i jest nadzorowany przez Prezesa Rady Ministrów. Instytut został utworzony w miejsce Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, stworzonego przez profesora Jerzego Kłoczowskiego. Siedzibą Instytutu jest Lublin.
Działalność Instytutu związana jest z badaniami środkowej i wschodniej części Europy, których tradycje istnieją w Lublinie od początku lat 90. ubiegłego wieku, a nawiązują do bogatego w tym zakresie doświadczenia lubelskich ośrodków akademickich: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Misją Instytutu Europy Środkowej jest merytoryczne wsparcie polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej poprzez prowadzenie wysokiej jakości działalności badawczej i analitycznej oraz przekazywanie interesariuszom polskim rzetelnej wiedzy na temat procesów społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturowych zachodzących w Europie Środkowej i w jej sąsiedztwie oraz dotyczącej miejsca i roli Polski w tych procesach.
Przedmiotem szczególnych badań i analiz Instytutu są inicjatywy polityczne, gospodarcze i społeczne w Europie Środkowej i Wschodniej. Instytut prowadzi swoje działania z poszanowaniem wolności badań naukowych i w dialogu z otoczeniem zewnętrznym, zarówno krajowym, jak i międzynarodowym. Poprzez współpracę naukową z partnerami międzynarodowymi tworzy klimat sprzyjający pogłębianiu kooperacji między państwami regionu i realizacji celów polityki zagranicznej Polski.
Badania i analizy Instytutu Europy Środkowej obejmują państwa Europy Środkowej i Wschodniej: Albanię, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czarnogórę, Estonię, Grecję, Kosowo, Litwę, Łotwę, Macedonię, Mołdawię, Republikę Czeską, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię, Ukrainę i Węgry. Koncentrują się na procesach społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturowych zachodzących w tych państwach, powiązaniach międzynarodowych pomiędzy tymi państwami oraz między nimi a Polską, a także na relacjach tak rozumianego obszaru z otoczeniem zewnętrznym (państwa, organizacje międzynarodowe). Badania i analizy Instytutu wspierają działania władz publicznych w zakresie inicjatyw podejmowanych w Europie Środkowej i Wschodniej, w szczególności obejmują zagadnienia związane z infrastrukturą komunikacyjną i energetyczną, wykorzystaniem portów, handlem międzynarodowym i innymi elementami sprzyjającymi budowaniu powiązań na osi północ-południe. Pozwoli to na zidentyfikowanie istniejących luk, stanowiących faktyczne wyzwania dla współpracy w regionie.
Ustawowe zadania Instytutu obejmują: prowadzenie działalności analitycznej wspierającej działania polityczne na rzecz budowania współpracy z państwami Europy Środkowej i Europy Środkowo-Wschodniej; prowadzenie badań naukowych w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych; współpracę z zagranicznymi podmiotami zajmującymi się stosunkami międzynarodowymi, ze szczególnym uwzględnieniem podmiotów mających siedzibę w państwach Europy Środkowej, oraz z krajowymi i zagranicznymi jednostkami akademickimi, naukowymi, analitycznymi i organizacjami społecznymi; promocję poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej polskiej myśli społecznej w zakresie stosunków międzynarodowych, współpracy międzynarodowej oraz polityki zagranicznej i historycznej; prezentowanie wyników badań poprzez organizowanie seminariów i konferencji; upowszechnianie wiedzy o stanie i procesach zmian sytuacji międzynarodowej oraz rozwoju stosunków międzynarodowych, ze szczególnym uwzględnieniem państw Europy Środkowej i Europy Środkowo-Wschodniej; prowadzenie działalności wydawniczej, zwłaszcza naukowej, oraz organizowanie szkoleń.
Instytut Europy Środkowej publikuje wyniki prowadzonych badań i analiz w formie Komentarzy IEŚ, serii Prace IEŚ oraz IEŚ Policy Papers (w jęz. angielskim), a także monografii dotyczących zarówno historii Europy Środkowej i Wschodniej, jak i zagadnień współczesnej sytuacji politycznej, społecznej, gospodarczej i kulturowej państw i społeczeństw regionu. Ponadto Instytut wydaje czasopismo „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, które w wykazie czasopism naukowych MNiSW uzyskało w 2021 roku 100 punktów.
