Czeska pomoc dla Ukrainy w zakresie usuwania środowiskowych skutków wojny

Wojna rosyjsko-ukraińska negatywnie oddziałuje na ukraińskie środowisko naturalne oraz klimat. Według umiarkowanego scenariusza tylko w okresie od lutego do września 2022 r. wojna spowodowała wydzielenie gazów cieplarnianych w wysokości 212,7 mln ton. Konsekwencjami pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę są także zniszczenia na obszarze lasów i łąk oraz skażenie gleby i wody. Jednym z państw, które podjęły współpracę z Ukrainą w zakresie likwidacji tego rodzaju szkód, była Republika Czeska. Ministrowie Środowiska Republiki Czeskiej i Ukrainy w lipcu 2022 r. podpisali memorandum w tej sprawie. Jak do tej pory Republika Czeska przekazała Ukrainie wiedzę i środki, które są wykorzystywane przede wszystkim do mapowania szkód oraz dekontaminacji. Czesi oferują Ukraińcom pomoc także w przygotowywaniu planów odbudowy ukraińskiego środowiska naturalnego.

Klimatyczne konsekwencje pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę są trudne do oszacowania. Według raportu wydanego przez Polski Instytut Ekonomiczny, opublikowanego w listopadzie 2022 r., całkowita wielkość emisji gazów cieplarnianych spowodowanych inwazją Rosji na Ukrainę w okresie luty-wrzesień 2022 r. mogła wynieść 98,1 mln ton ekwiwalentu CO² w scenariuszu minimalnych emisji, 212,7 mln ton w umiarkowanym i 326,9 mln ton w scenariuszu maksymalnych emisji. W raporcie opublikowanym przez PIE oszacowano koszty klimatyczne wojny na 6,5-25,5 mld EUR. Suma ta wynika z uwzględnienia trudnych do jednoznacznego wycenienia szkód środowiskowych i klimatycznych, których naprawienie będzie wymagało wielu lat. Obliczenie precyzyjnych wartości emisji gazów cieplarnianych wiązałoby się ze znajomością dokładnych informacji o liczebności, uzbrojeniu i położeniu wojsk, co jest niemożliwe tak w trakcie rosyjskiej inwazji, jak i po jej zakończeniu^[1].

W efekcie działań wojennych skarżeniu uległy gleba i woda w Ukrainie. Dodatkowo bombardowania zakłócają pracę oczyszczalni ścieków. Kontaminacji ulega również powietrze, w wyniku zarówno działań na polu walki, jak i ataków na magazyny ropy naftowej. Istotnym problemem z punktu widzenia ochrony środowiska jest utylizacja zepsutego i zużytego sprzętu wojskowego oraz zarządzenie usuwaniem gruzu po budynkach i infrastrukturze zniszczonej w czasie działań wojennych. Kolejnym ważnym zagadnieniem jest pomoc w zakresie powrotu ukraińskiej przyrody do formy sprzed inwazji. Ukraińskie Ministerstwo Środowiska i Zasobów Naturalnych szacuje, że w jej trakcie zniszczono ponad 36 000 hektarów lasów i 10 000 hektarów łąk i stepów. Dodatkowo wojna opóźnia zieloną transformację Ukrainy (na temat przestępstw przeciw środowisku zob. „Komentarze IEŚ”, nr 605; „Komentarze IEŚ”, nr 606).

Współpraca międzynarodowa Ukrainy w zakresie ochrony środowiska w czasie wojny. Ukraińskie władze są świadomego konsekwencji rosyjskiej inwazji dla przyrody i klimatu. Temat ten jest często poruszany przez władze Ukrainy na forum międzynarodowym. W czasie szczytu klimatycznego COP27 w 2022 r. prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski powiedział, że nie może być skutecznej polityki klimatycznej bez zaprowadzenia pokoju. Władze Ukrainy już teraz analizują szkody i przygotowują plan odbudowy, w tym przy udziale instytucji z zagranicy. Podjęto już pewne kroki na rzecz współpracy międzynarodowej w zakresie polityki klimatycznej i ochrony środowiska. Jak do tej pory Ukraina przystąpiła do procesu sewilskiego oraz konwencji z Aarhus. Współpracuje z Programem Środowiskowym Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Organizacją Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego, a także z UNESCO i Europejską Agencją Środowiska. Ochrona środowiska i usuwanie wojennych szkód środowiskowych jest także przedmiotem współpracy Ukrainy z indywidualnymi państwami. W sprawie współdziałania w tym zakresie Unii Europejskiej i Ukrainy zorganizowano nieformalne spotkanie w Pradze, w którym wziął udział Rusłan Striłec, minister ochrony środowiska i zasobów naturalnych.

Ukraińsko-czeskie memorandum. Przy okazji tego posiedzenia, 13 lipca 2022 r. Republika Czeska i Ukraina zawarły porozumienie dotyczące współpracy w zakresie tak usuwania zniszczeń wojennych, jak i wcześniejszych obciążeń środowiskowych w Ukrainie. Według pierwotnych planów miało się to odbyć w lutym 2022 r., ponieważ memorandum przygotowywano jeszcze przed pełnoskalową inwazją Rosji na Ukrainę. Współpraca czesko-ukraińska odbywa się na polu mapowania i usuwania obciążeń środowiskowych powstałych nie tylko podczas wojny, ale i wcześniejszych. Strona czeska zaoferowała Ukrainie usługi firm zajmujących się odkażaniem gleby i wody, w tym w zakresie powstałego już wcześniej skażenia nuklearnego. Ponadto minister środowiska Republiki Czeskiej Anna Hubáčková (KDU-ČSL) zapowiedziała, że także po wojnie Republika Czeska będzie mogła wysłać na Ukrainę przedstawicieli Instytutu Badań Wody i Czeskiej Służby Geologicznej oraz Czeskiej Agencji Informacji o Środowisku (CENIA). Hubáčková oferuje Ukrainie pomoc również w przygotowaniu planu odbudowy środowiska lub ocenie skutków wojny dla ekosystemów^[2].

Republika Czeska nabyła doświadczenie w usuwaniu zanieczyszczeń środowiskowych podczas dekontaminacji szkód pochodzących z czasów II wojny światowej i okresu powojennego, kiedy nie przywiązywano uwagi do wpływu przemysłu na przyrodę. Przed rozpoczęciem pełnoskalowej agresji Rosji na Ukrainę, Czesi współpracowali nad mapowaniem obciążeń ekologicznych w Ukrainie, w tym w obwodzie dniepropietrowskim, w którym dyrektorem departamentu ekologii i zasobów naturalnych w administracji obwodowej był Rusłan Striłec, a więc obecny minister środowiska i zasobów naturalnych.

Ponadto w czasie wojny Czeski Państwowy Urząd Bezpieczeństwa Jądrowego przekazał Ukrainie środki ochrony przeciwchemicznej oraz 10 specjalistycznych dozymetrów (przyrządy do pomiaru dawki promieniowania jonizującego lub aktywności promieniotwórczej), które pozwalają weryfikować, czy sytuacja radiacyjna w Ukrainie pozostaje w normie. Czeskie firmy oferują również pomoc w wywożeniu gruzu ze zbombardowanych domów. Zatem w usuwanie środowiskowych szkód w Ukrainie ze strony czeskiej zaangażowane są podmioty pochodzące z różnych sektorów – państwa, akademii (m.in. Uniwersytet Masaryka w Brnie) oraz biznesu.

Wnioski.Koszty klimatyczne wojny rosyjsko-ukraińskiej są trudne do oszacowania. Dekontaminacja, regeneracja i odbudowa ukraińskiego środowiska naturalnego stanowią ogromne wyzwanie dla Ukrainy, w wymiarze środków zarówno finansowych, jak i czasowych. Republika Czeska jest jednym z państw, które współpracują z władzami Ukrainy w tym zakresie. Ważnym aspektem czeskiej pomocy dla Ukrainy jest transfer wiedzy i doświadczenia. Zadanie to jest także szansą dla czeskiego biznesu specjalizującego się w oczyszczaniu skażonej gleby i wody lub utylizacji takich odpadów jak gruz. Konsekwencje środowiskowe konfliktu poniosą nie tylko Ukraińcy, ale także mieszkańcy całego świata. Tym bardziej uzasadniona jest współpraca międzynarodowa w jak najszybszym minimalizowaniu szkód środowiskowych powstałych w czasie działań wojennych.

[1] K. Lipiński, Koszty klimatyczne rosyjskiej inwazji, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2022.

[2] Ukraina pracuje nad planem odbudowy kraju po wojnie. Jedna z jego części jest poświęcona środowisku. Zob. https://www.kmu.gov.ua/storage/app/sites/1/recoveryrada/eng/ecosafety-eng.pdf.