Energetyka jądrowa na Słowacji: specyfika i wyzwania u progu wyborów parlamentarnych

Głównym źródłem pozyskiwania energii elektrycznej na Słowacji są obecnie elektrownie jądrowe, które produkują średnio 53% energii elektrycznej[1]. Sektor jądrowy zajmuje kluczowe miejsce w polityce energetycznej Słowacji i odpowiada za zapewnienie stałych i nieprzerwanych dostaw energii elektrycznej. Kwestie energetyczne stanowią istotny element trwającej obecnie kampanii wyborczej. Jednocześnie tematyka dotycząca sektora energii jądrowej jest poruszana raczej marginalnie, a część partii w ogóle jej nie podejmuje.

Specyfika sektora energii jądrowej na Słowacji. Wykorzystanie energii jądrowej do produkcji energii elektrycznej na Słowacji sięga 1972 r. Wszystkie reaktory działające na Słowacji były zaprojektowane przez Atomenergoproekt. Technologia, w oparciu o którą zostały wybudowane bloki jądrowe, a także rozbieżność w zakresie standardów bezpieczeństwa spowodowały, że zamknięcie dwóch bloków jądrowych stanowiło warunek wstępny przystąpienia do UE. Nastąpiło to etapami – jeden blok został zamknięty w 2006 r., a drugi w 2008 r. W konsekwencji na Słowacji doszło do spadku dostaw i do przerw w dostawach prądu. Ówczesny premier Robert Fico (Smer-SSD), mimo uszanowania decyzji o zamknięciu elektrowni, uważał ten krok za „energetyczną zdradę” poprzedniego rządu. Decyzja ta doprowadziła do zmiany roli Słowacji w regionie z eksportera w importera energii elektrycznej. Słowacja ze względu na uwarunkowania geologiczne nie dysponuje możliwością zastąpienia energii jądrowej innym rodzajem nośników wykorzystywanych do produkcji energii elektrycznej. W związku ze znaczeniem sektora elektrowni jądrowych dla bezpieczeństwa energetycznego Słowacji, jego stabilności oraz opłacalności gospodarczej, od 2005 r. realizowane są działania mające na celu modernizację elektrowni jądrowych, zarówno w zakresie poprawy parametrów bezpieczeństwa, zwiększania mocy wytwórczych energii elektrycznej, jak i wydłużenia eksploatacji działających reaktorów.

Na Słowacji funkcjonują dwie elektrownie jądrowe: Bohunice oraz Mochovce, a ich potencjał obejmuje pięć działających reaktorów jądrowych. Kolejne są w budowie. Właścicielami elektrowni jądrowych są dwie spółki. Głównym podmiotem wytwarzającym energię elektryczną na Słowacji i właścicielem elektrowni w Bohunicach (reaktor V2) oraz elektrowni Mochovce 2 i 4 jest spółka Slovenské Elektrárne (SE). Obecnie produkuje ona energię na poziomie ok. 16 MWh rocznie. W 2022 r. SE, dzięki elektrowniom jądrowym, dostarczyła do sieci 95% energii elektrycznej. Drugą spółką posiadającą udział w sektorze jądrowym jest Nuclear and Decommissioning Company Javys (JAVYS). Spółka ta jest odpowiedzialna za likwidację elektrowni jądrowych w Bohunicach (reaktor A1 i V1).

Sektor energetyki jądrowej na Słowacji jest zatem kluczowy dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego państwa. Problem słowackich spółek dotyczy przede wszystkim uzależnienia od pochodzących z Rosji dostaw paliwa do reaktorów jądrowych. W celu uniezależnienia się od rosyjskiego surowca podejmowane są wysiłki na rzecz dywersyfikacji dostawców. Tym samym celem SE jest posiadanie co najmniej dwóch alternatywnych dostawców paliwa jądrowego. Mając na uwadze stale rosnące wymagania w zakresie bezpieczeństwa funkcjonowania elektrowni jądrowych, zarówno ze strony Unii Europejskiej, jak i MAEA, analizowany sektor wymaga nieustannej modernizacji oraz reorganizacji funkcjonowania w zmieniającej się rzeczywistości polityczno-prawnej.

Uwarunkowania rozwoju sektora energii jądrowej na Słowacji. Potencjał zasobowy, a także zaawansowanie technologiczne sektora energii jądrowej na Słowacji są kluczowe dla podejmowania działań rozwojowych w tym kierunku. Na poziomie UE, w ramach promowanej od 2014 r. solidarności energetycznej, podkreślano, że uwarunkowania lokalne są kluczowe dla planowania i realizacji polityki energetycznej państw członkowskich, pozostawiając państwom względną swobodę w kreowaniu ich miksów energetycznych. Jednocześnie stopniowo i konsekwentnie odchodzi się od sektorów, które powodują nadmierną presję na środowisko naturalne, na rzecz odnawialnych źródeł energii. W pewnym zawieszeniu zarówno prawnym, jak i funkcjonalnym znajduje się sektor energetyki jądrowej. Z jednej strony jest najczystszy z punktu widzenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery – zeroemisyjny, z drugiej strony stwarza poważne problemy, m.in. w zakresie utylizacji zużytego paliwa jądrowego czy bezpieczeństwa użytkowania. Wyzwania te powodują liczne dyskusje na poziomie UE. Decyzja UE o konieczności stopniowego odchodzenia od wykorzystania energetyki jądrowej na rzecz odnawialnych źródeł energii nie spotkała się z uznaniem rządów państw członkowskich szczególnie zainteresowanych wykorzystaniem technologii jądrowych, w tym Francji, Republiki Czech, Słowacji, Słowenii, Węgier, Polski. Dodatkowo wojna w Ukrainie nie wzmacnia tendencji w odchodzeniu od sprawdzonych technologii, a przyspiesza decyzje i działania związane ze wzmacnianiem energetyki jądrowej w państwach regionu Europy Środkowej, które w tym sektorze dostrzegają szansę na poprawę parametrów bezpieczeństwa energetycznego.

Obecnie przeprowadzana reforma w zakresie polityki energetycznej państw UE, a także dynamicznie zmieniające się otoczenie UE, które uwypukliło problemy energetyczne państw regionu Europy Środkowej, nie sprzyjają decyzjom o zamykaniu elektrowni jądrowych. Za swego rodzaju kompromis w zakresie pogodzenia interesów oraz łagodzenia skutków reformy sektora energetycznego w państwach członkowskich UE należy uznać Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/852 z dnia 18 czerwca 2020 r. w sprawie ustanowienia ram ułatwiających zrównoważone inwestycje, zmieniające rozporządzenie (UE) 2019/2088. Rozporządzenie stworzyło możliwość bilansowania struktury paliwowo-energetycznej, a w praktyce przekłada się na łagodne przechodzenie do miksów energetycznych zdominowanych przez OZE, z wykorzystaniem energetyki jądrowej. Przywołany dokument należy uznać za kluczowy dla realizacji założeń polityki energetycznej Słowacji.

Działania w sektorze. Obecny rząd techniczny Ľudovíta Ódora podejmuje działania na rzecz wzmocnienia sektora energetyki jądrowej. Poprzez swoje spółki energetyczne poszukuje rozwiązań w zakresie rozbudowy potencjału jądrowego. 31 maja 2023 r. SE oraz francuska firma Framatome podpisały Porozumienie o współpracy. Dokument ma strategiczne znaczenie dla rozwoju relacji pomiędzy tymi dwoma podmiotami. Szeroko zakrojone działania tworzą nowego rodzaju przestrzenie do współpracy. 17 lipca 2023 r. JAVYS oraz Westinghouse Electric Company LLC ogłosiły podpisanie Porozumienia o współpracy, tworząc tym samym przestrzeń do wspólnych działań w obszarze energetyki jądrowej oraz przy realizacji projektów mających na celu rozwój małych reaktorów modułowych (SMR).

25 sierpnia 2023 r. JAVYS podpisała w Paryżu z Électricité de France SA (EDF) Ramową umowę o współpracy, która przyczyni się do rozwijania kooperacji zarówno w zakresie rozwoju dużych reaktorów mocy, jak i małych reaktorów modułowych (SMR). Jednocześnie, zgodnie z przyjętymi założeniami, SE podejmuje wysiłki na rzecz dywersyfikacji dostawców paliwa jądrowego do elektrowni. 25 sierpnia 2023 r. podpisała z amerykańską firmą Westinghouse Electric Company długoterminową umowę na dostawy paliwa jądrowego do elektrowni jądrowych SE na Słowacji. Umowy należy uznać za kluczowe dla bezpieczeństwa energetycznego Słowacji i dywersyfikacji paliwa jądrowego.

Sukcesem w umacnianiu sektora energetyki jądrowej na Słowacji jest przyznany 6 września 2023 r. grant na sfinansowanie studium wykonalności w ramach projektu Phoenix, który jest wspierany przez rząd USA. Slovenské Elektrárne we wniosku dotyczącym projektu Phoenix zaproponowano pięć lokalizacji na terenie Słowacji do dokładniejszej oceny w ramach studium wykonalności. Lokalizacje te obejmują tereny istniejących elektrowni jądrowych Jaslovské Bohunice i Mochovce, a także tereny elektrociepłowni Nováky i Vojany oraz amerykańskiej huty stali we wschodniej Słowacji. Studium wykonalności oceni kilka aspektów i wskaże najbardziej odpowiednie lokalizacje pod ewentualną przyszłą budowę małych reaktorów modułowych.

Energetyka jądrowa w programach wybranych partii politycznych. 30 września na Słowacji odbędą się przedterminowe wybory parlamentarne. Jednym z istotnych tematów podejmowanych w przedwyborczej debacie publicznej są kwestie bezpieczeństwa energetycznego oraz cen energii. Jednocześnie stosunkowo mało mówi się o energetyce jądrowej i jej perspektywach. Będąca jednym z faworytów wyścigu wyborczego liberalna Progresywna Słowacja (PS) w swoim programie nie przywiązuje dużej wagi do roli państwa w energetyce. Postuluje jednak jego nadzór – jako akcjonariusza spółki Slovenské Elektrárne – nad rozbudową elektrowni jądrowej Mochovce. Ponadto PS deklaruje chęć obniżenia cen prądu poprzez obniżkę opłat taryfowych oraz podatków na rzecz Krajowego Funduszu Jądrowego. Duże różnice zauważalne są w programach słowackich partii, jeśli chodzi o dywersyfikację dostaw energii. Lider sondaży, lewicowy Smer-SSD, w swoim programie nie wspomina bezpośrednio o tej problematyce. Z wypowiedzi polityków tego ugrupowania można jednak wywnioskować, że ich polityka energetyczna nie zakłada rezygnacji z rosyjskich źródeł energii (w tym dostaw paliwa jądrowego). Smer-SSD chce bowiem po zakończeniu wojny na Ukrainie podjąć próbę normalizacji relacji gospodarczych z Rosją. Ze stroną rosyjską chcą współpracować energetycznie również politycy skrajnie prawicowej Republiki. Zupełnie inne stanowisko prezentuje będący na trzecim miejscu w sondażach lewicowy Hlas-SD, który pozytywnie ocenia politykę dywersyfikacji, także w kwestii dostaw paliwa jądrowego. Politycy tej partii deklarują również zwiększenie zapasów tego paliwa na Słowacji. Podobne stanowisko prezentuje PS, którego politycy chcą, by Słowacja uniezależniła się od dostaw energii z Rosji jako państwa nieprzyjacielskiego, stosującego szantaż i szpiegostwo. Chadecka KDH chce wymusić na firmach energetycznych obowiązkowe tworzenie zapasów paliwa jądrowego na co najmniej trzy lata produkcji reaktorów jądrowych, natomiast jeśli chodzi o surowce energetyczne – dąży do zmniejszenia zależności Słowacji od niedemokratycznych reżimów. Ponadto, zdaniem chadeków, dominującą rolę w miksie energetycznym ma pełnić właśnie energetyka jądrowa. W zasadzie wszystkie partie polityczne na Słowacji postulują rozbudowę elektrowni jądrowych.

Wnioski

• W interesie narodowym Słowacji leży rozbudowa potencjału jądrowego, zwłaszcza przy wykorzystaniu małych reaktorów modułowych, które w efekcie zamykania elektrowni węglowych, dekarbonizacji przemysłu wypełnią przewidywaną potrzebę dodatkowych 2,6 TWh energii elektrycznej rocznie. Istnieje w tym zakresie konsensus głównych słowackich sił politycznych.
• Strona słowacka jest w pełni uzależniona od dostaw surowców energetycznych, w tym paliwa do reaktorów jądrowych. Pozytywnie należy jednak ocenić podpisanie nowych umów na dostawę paliwa ze stroną amerykańską. Kluczowy dla produkcji energii elektrycznej jest potencjał jądrowy, który Słowacja konsekwentnie umacnia i rozwija. Ten trend będzie wzmacniany.
• Dalsza modernizacja sektora jądrowego na Słowacji przyczyni się do poprawy jej bezpieczeństwa energetycznego, a działania mające na celu dywersyfikację nośników paliwa i technologii pozwolą na elastyczność w tym zakresie, co z kolei poprawi wskaźniki zależności energetycznej. Ewentualna wygrana Smer-SSD (w koalicji np. z Republiką) w najbliższych wyborach może jednak spowodować powrót do uzależnienia się od dostaw energii z Rosji.

[1] Obliczenie własne na podstawie danych iea.org.

[Zdj. Elektrownia jądrowa Bohunice / Wikimedia]