Koncepcja bezpieczeństwa Państwa Związkowego Białorusi i Rosji – nowe wyzwanie dla Europy

W marcu 2025 r. weszła w życie nowa koncepcja bezpieczeństwa Państwa Związkowego Białorusi i Rosji. Umowa zakłada daleko idące gwarancje bezpieczeństwa umawiających się stron i możliwość wykorzystania rosyjskiej broni atomowej w przypadku agresji na któregokolwiek z członków Państwa Związkowego. Obszar Białorusi jako część rosyjskiej przestrzeni militarnej staje się coraz bardziej niebezpieczny dla bezpośrednich sąsiadów.

Sojusz bratnich narodów. 6 grudnia 2024 r. na posiedzeniu Najwyższej Rady Państwa Związkowego prezydent Białorusi Alaksandr Łukaszenka oraz prezydent Rosji Władimir Putin podpisali Umowę między Federacją Rosyjską a Republiką Białorusi o gwarancjach bezpieczeństwa w ramach Państwa Związkowego. Dokument został przyjęty przez rosyjską Dumę Państwową 18 lutego 2025 r., zatwierdzony przez Radę Federacji 26 lutego i dwa dni później podpisany przez prezydenta Rosji. Z kolei białoruska Rada Republiki zatwierdziła projekt umowy 26 lutego, a prezydent Białorusi Alaksandr Łukaszenka podpisał ją 4 marca. Umowa weszła w życie 13 marca po podpisaniu przez prezydentów obu państw protokołu o wymianie dokumentów ratyfikacyjnych traktatu podczas oficjalnej wizyty białoruskiego przywódcy w Rosji.

Umowa została zawarta na okres 10 lat i zastępuje dokument podpisany w 1999 r. Ma ona na celu wzmocnienie bezpieczeństwa stron w ramach wspólnej przestrzeni obronnej Państwa Związkowego i ustanawia jako kluczowy warunek wzajemne gwarancje Białorusi i Rosji dotyczące podjęcia niezbędnych środków w przypadku ataku na bezpieczeństwo którejkolwiek ze stron i Państwa Związkowego jako całości.

Warto zauważyć, że inicjatywa podpisania traktatu należała do przywódcy Białorusi Alaksandra Łukaszenki – wystąpił z nią podczas rozmów z prezydentem Rosji Władimirem Putinem 5 kwietnia 2023 r. w Moskwie. Ogólnie strona białoruska była mocno zaangażowana w prace nad nową koncepcją bezpieczeństwa Państwa Związkowego i starała się uwzględnić w tym dokumencie swój punkt widzenia wobec zmieniającej się sytuacji geopolitycznej na świecie. Ponadto była zainteresowana, aby uroczyste podpisanie umowy przez obu przywódców nastąpiło krótko przed wyborami prezydenckimi na Białorusi, które odbyły się 26 stycznia 2025 r. Umożliwiło to przedstawienie w mediach zdecydowanego, silnego i perspektywicznego sojuszu z Rosją oraz jej poparcia dla białoruskiego przywódcy. Utwierdzono białoruskie społeczeństwo, że w zmieniających się realiach międzynarodowych i w obliczu wojny na Ukrainie sojusz z Rosją jest nierozerwalny i nie podlega jakiejkolwiek dyskusji.

Motywacje i cele umowy. Jednym z głównych powodów opracowania nowej koncepcji bezpieczeństwa Państwa Związkowego, zdaniem przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa Białorusi, Alaksandra Wolfowicza, były znaczące i niekorzystne zmiany w sytuacji wojskowo-politycznej i społeczno-gospodarczej w najbliższym sąsiedztwie Rosji i Białorusi, takie jak zwiększanie obecności wojskowej NATO w pobliżu granic Państwa Związkowego i próby podważenia współpracy białorusko-rosyjskiej na arenie międzynarodowej. Jego zdaniem, nowa koncepcja stanowi odpowiedź obu krajów na zmieniającą się sytuację w regionie. Głównym jej zadaniem jest stworzenie niezbędnych warunków dla zagwarantowania bezpieczeństwa Państwa Związkowego poprzez identyfikację obszarów priorytetowych i określenie strategicznych celów oraz zadań do realizacji w perspektywie blisko- i średnioterminowej.

Istotnym novum jest fakt, iż w dokumencie podkreślono tendencje dotyczące całego Państwa Związkowego, a nie Rosji i Białorusi oddzielnie. Określono w nim strategiczne interesy Państwa Związkowego, takie jak zapewnienie integralności i nienaruszalności terytorium oraz granic zewnętrznych, suwerenności, niepodległości i porządku konstytucyjnego państw uczestniczących, wzmacnianie obronności oraz zapobieganie próbom ingerencji zewnętrznej w ich sprawy wewnętrzne.

Za obszary priorytetowe w zapewnieniu bezpieczeństwa Państwa Związkowego, oprócz wzmocnienia bezpieczeństwa militarnego, uznano ochronę tradycyjnych wartości duchowych i moralnych oraz zachowanie i rozwój wspólnoty kulturowej i historycznej narodów Białorusi i Rosji. Ma się to odbywać m.in. poprzez wzmacnianie wspólnej tożsamości etnicznej obywateli Państwa Związkowego, rozwój i popularyzację rosyjskiej i białoruskiej kultury, języków, tradycji historycznych i narodowych, a także przeciwdziałanie „fałszowaniu historii” poprzez harmonizację kwestii naukowych i ocen przeszłości historycznej państw uczestniczących (np. wspieranie wysiłków na rzecz zachowania „prawdy historycznej” o Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, a także o faktach ludobójstwa narodów Związku Radzieckiego). Ponadto dokument zakłada kompleksową ochronę instytucji rodziny jako związku kobiety i mężczyzny z urodzenia przed zewnętrzną ekspansją ideologiczną i propagandą mniejszości seksualnych.

Bezpieczeństwo jest definiowane jako stan ochrony strategicznych interesów Państwa Związkowego przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, w którym zapewnione są prawa i wolności, wzrost dobrobytu i poziomu życia obywateli Państwa Związkowego, pokój i harmonia społeczna, suwerenność, niepodległość, integralność terytorialna, zachowanie pamięci historycznej, tradycyjnych wartości duchowych i moralnych państw uczestniczących oraz pogłębianie integracji i rozwoju społeczno-gospodarczego Państwa Związkowego Białorusi i Rosji.

Potencjalne zagrożenia. Podpisany i ratyfikowany przez obie strony dokument, oprócz powtarzanych od lat zapewnień o rozwoju sojuszu białorusko-rosyjskiego, zawiera kilka dość istotnych zapisów w kwestiach militarnych, które w najbliższym czasie będą stanowić spore wyzwanie dla państw graniczących z Białorusią, takich jak Polska, Litwa i Łotwa. Art. 2 już na wstępie precyzuje, że strony przyjmują założenie o integralności przestrzeni obronnej Państwa Związkowego. Zobowiązują się do wzajemnego wspierania się w przypadku ataków na bezpieczeństwo którejkolwiek ze stron lub Państwa Związkowego jako całości. Za atak rozumie się celowe tworzenie lub realizację zagrożenia dla suwerenności, niepodległości i (lub) porządku konstytucyjnego obu państw, integralności i nienaruszalności terytorium oraz zewnętrznej granicy Państwa Związkowego przez państwa trzecie oraz stowarzyszenia, organizacje międzynarodowe, a także grupy terrorystyczne i ekstremistyczne. Zbrojny atak na państwo członkowskie strony uznają za akt agresji przeciwko Państwu Związkowemu jako całości i podejmą odpowiednie środki odwetowe, wykorzystując wszystkie siły i środki będące w ich dyspozycji. Ponadto w razie agresji druga strona gwarantuje niezwłoczne udzielenie niezbędnej pomocy wojskowo-technicznej i innej stronie będącej obiektem agresji.

Istotny wpływ na architekturę bezpieczeństwa w regionie ma art. 5, który informuje, że w celu zapobiegania i odpierania aktów agresji, na terytorium Białorusi mogą być tworzone obiekty wojskowe i inne obiekty Federacji Rosyjskiej, a także mogą tam stacjonować rosyjskie wojska (nie przewidziano jednak sytuacji odwrotnej, czyli tworzenia białoruskich obiektów wojskowych na terenie Rosji).

Jednak zapisem stwarzającym najwyższy poziom zagrożenia wybuchem konfliktu zbrojnego jest art. 6 umowy, który stanowi o użyciu broni atomowej. Zgodnie z nim, broń atomową Federacji Rosyjskiej uważa się za ważny czynnik zapobiegający powstawaniu konfliktów zbrojnych o charakterze nuklearnym i konfliktów zbrojnych z wykorzystaniem broni konwencjonalnej, a także za środek odstraszania o charakterze ekstremalnym i przymusowym. Broń ta może być zastosowana w odpowiedzi na użycie broni atomowej lub innych rodzajów broni masowego rażenia przeciwko którejkolwiek ze stron, a także w przypadku agresji przeciwko którejkolwiek ze stron z użyciem broni konwencjonalnej, stwarzającej krytyczne zagrożenie dla jej suwerenności lub integralności terytorialnej. Decyzję o użyciu broni atomowej rozmieszczonej na terytorium Białorusi w celu ochrony jej terytorium podejmuje się zgodnie z procedurą ustaloną przez strony.

Wspomniane zapisy zostały potwierdzone publicznie przez przywódców Rosji i Białorusi. 13 marca 2025 r. podczas wizyty Alaksandra Łukaszenki w Moskwie obaj prezydenci wydali oświadczenie, w którym podkreślili, że Rosja i Białoruś uważają działania NATO w kontekście wojny w Ukrainie za wrogie i destabilizujące, a także grożące konfliktem zbrojnym pomiędzy krajami posiadającymi broń nuklearną. Zaznaczyli ponadto, że Rosja i Białoruś są gotowe podjąć kroki militarne i dyplomatyczne w reakcji na działania NATO. Za najbardziej destabilizujące uznali m.in. plany rozmieszczenia w Europie amerykańskich rakiet średniego i bliskiego zasięgu oraz wzmacnianie potencjału amerykańskiego systemu obrony przeciwrakietowej, a także rozmieszczanie infrastruktury militarnej i sił wojskowych w bezpośrednim sąsiedztwie Rosji i Białorusi.

Wnioski. W perspektywie coraz dłużej trwającej wojny w Ukrainie i braku realnych podstaw do zakończenia i trwałego uregulowania konfliktu, białorusko-rosyjski sojusz nabiera istotnego znaczenia. Białoruś, pozbawiana każdego roku kolejnych atrybutów suwerenności, staje się jednym z najważniejszych obszarów działań militarnych Federacji Rosyjskiej. Funkcjonujące dotychczas nieformalne powiązania w wielu kwestiach wojskowych obu państw zostały usankcjonowane prawnie. Terytorium Białorusi faktycznie zostało włączone w rosyjską przestrzeń wojskową, a Moskwa zyskała prawne możliwości wykorzystania białoruskiej infrastruktury i sił zbrojnych do realizacji swoich interesów pod hasłem obrony „wspólnego” Państwa Związkowego.

Obecnie realna staje się możliwość udziału białoruskich sił zbrojnych w konflikcie ukraińskim (np. na terytorium rosyjskim zajętym czasowo przez siły ukraińskie), a także zaangażowanie rosyjskich wojsk w hipotetyczny kryzys graniczny między Polską (Litwą lub Łotwą) a Białorusią. Ponadto stacjonowanie na terytorium Białorusi rosyjskiej broni atomowej i zaawansowanych środków militarnych oraz zimnowojenna retoryka przywódców Białorusi i Rosji prowadzą do ponownego powstania tzw. żelaznej kurtyny i trwałego podziału kontynentu europejskiego na dwa wrogie obozy. Znaczna część tej kurtyny znajduje się na terytorium Polski, co w dłuższej perspektywie będzie miało widoczny wpływ na poziom bezpieczeństwa i rozwój ekonomiczny obszarów przygranicznych wschodniej Polski.

[Zdj. Shutterstock / V. Lewrence]