Kontrowersyjna aktywność Grupy Wagnera w Serbii (cz. 1)

W sytuacji przedłużającej się wojny oraz znacznych strat osobowych w Siłach Zbrojnych Federacji Rosyjskiej i wspierającej je Grupie Wagnera władze na Kremlu i związany z nimi szef wagnerowców Jewgienij Prigożyn dążą do przyciągnięcia nowych ochotników, w tym także z regionu Bałkanów. Egzemplifikacją powyższych działań stała się publikacja – a faktycznie oferta reklamowa – zamieszczona w styczniu 2023 r. na rosyjskim, serbskojęzycznym portalu internetowym RT Balkan. Informowała ona, że Grupa Wagnera poszukuje nowych kontraktorów do walki w Ukrainie.

Rosnące znaczenie i potrzeby Grupy Wagnera. Zaskakujący dla decydentów na Kremlu zdecydowany opór zbrojny ze strony Ukrainy uniemożliwił Rosji osiągnięcie politycznych i militarnych celów wojny, doprowadził także do znacznych strat osobowych w rosyjskich siłach zbrojnych. Jednym ze sposobów Kremla na uzupełnienie niedoborów kadrowych i podniesienie morale armii stało się zwiększone zaangażowanie militarne Grupy Wagnera – oficjalnie prywatnej rosyjskiej formacji wojskowej. W przeciągu minionego roku liczba kontraktorów Grupy Wagnera uczestniczących w działaniach zbrojnych w Ukrainie zwiększyła się z ok. 1 tys. do ponad 50 tys. osób. Wzrost ten skutkował nieuchronnie obniżeniem jakości personelu wojskowego oraz znacznymi stratami, jakie w ostatnich miesiącach wagnerowcy ponieśli w walkach na wschodzie Ukrainy. Spowodowało to, że firma stanęła przed koniecznością szybkiego uzupełnienia szeregów i pozyskania nowych kontraktorów. W tym celu rozpoczęto szerokie – i wykraczające poza Rosję – działania wizerunkowe i marketingowe. Ich częścią stało się otwarcie w listopadzie 2022 r. w Sankt Petersburgu „CzWK Centrum Wagnera” („ЧВК Вагнер Центр”) – nowej siedziby firmy, będącej w założeniu nowoczesnym centrum biurowym i biznesowym oraz ośrodkiem innowacji w sektorze szeroko pojętego bezpieczeństwa^[1].

Kampania wizerunkowa. 2 grudnia 2022 r. na kanale Grupy Wagnera w serwisie Telegram pojawił się komunikat o dwuznacznej treści: „Spieszymy przedstawić Wam nowego rezydenta »CzWK Centrum Wagnera« – ANO [organizację pozarządową non profit] »Rosyjsko-serbskie kulturalno-informacyjne centrum przyjaźni i współpracy „Orły”«. Ideologiem i dyrektorem Centrum jest Aleksandr Łysow. […] Zespół Centrum uznaje za swą misję działania z zakresu dyplomacji publicznej, która realizowana jest za pomocą »miękkiej siły« i ma na celu wzmacnianie i rozwój przyjaznych stosunków między Rosją i Serbią”^[2]. Jakkolwiek ogłoszenie to wywołało spekulacje, że Grupa Wagnera otwiera w ten sposób swoje „przedstawicielstwo” w Serbii, interpretacja ta została jednak zdementowana przez Łysowa^[3].

Z kolei 5 stycznia 2023 r. na portalu internetowym RT Balkan, nadającym od listopada 2022 r. w języku serbskim, pojawił się – szybko usunięty – artykuł pt. „Wagnerowcy opublikowali ofertę dla ochotników, warunki więcej niż kuszące”^[4]. Publikacja ta pokazała, że firma Prigożyna prowadzi kampanię werbunkową, adresowaną do Serbów i innych mieszkańców Bałkanów^[5].

Faktycznym elementem całej kampanii stał się także mural z logo Grupy Wagnera, który 14 stycznia 2023 r. pojawił się w Belgradzie. Autorem kontrowersyjnego graffiti, dedykowanego „braciom muzykantom »W«”, była – jak wynikało z podpisu – istniejąca od 2020 r. skrajnie prawicowa organizacja serbska Patrole Narodowe (Narodne patrole). Następnego dnia mural ten został częściowo zamazany i opatrzony napisem „No War”. Po kilku dniach prowagnerowski malunek został jednak odnowiony^[6].

Niebezpieczne związki. W minionym roku doszło do intensyfikacji współpracy między Patrolami Narodowymi, centrum „Orły” oraz Grupą Wagnera. Po rozpoczęciu pełnoskalowej agresji rosyjskiej na Ukrainę członkowie Patroli Narodowych organizowali w Belgradzie demonstracje poparcia dla Rosji (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 566). Na przełomie kwietnia i maja 2022 r. szef tej organizacji Damnjan Knežević gościł w Federacji Rosyjskiej, deklarując poparcie narodu serbskiego dla Rosji. 4 maja Knežević i Łysow wystąpili razem na konferencji prasowej w Moskwie. Z kolei w listopadzie 2022 r. złożyli wspólną wizytę w nowo otwartym Centrum Wagnera w Sankt Petersburgu^[7].

W następnym miesiącu organizacja Kneževicia zintensyfikowała swoje działania. 12 grudnia 2022 r. Patrole Narodowe były bowiem współorganizatorem protestu ugrupowań ultraprawicowych w Belgradzie. Protest ten był formalnie manifestacją poparcia dla Serbów, organizujących wówczas blokady drogowe w północnym Kosowie. W czasie demonstracji wyrażano również poparcie dla „wiecznej” przyjaźni między Serbią i Rosją^[8].

18 grudnia 2022 r. Patrole Narodowe – jako jeden z organizatorów – uczestniczyły z kolei w proteście ponad 100 członków i sympatyków serbskich organizacji prawicowych, który miał miejsce w pobliżu przejścia granicznego w Jarinje. W czasie demonstracji powiewały serbskie i rosyjskie flagi, prezentowano także transparent z napisem „Módl się do Boga i trzymaj się Rosji”. Doszło ponadto do przepychanek z serbską policją, która niemal w ostatniej chwili uniemożliwiła protestującym przekroczenie granicy między Serbią i Kosowem (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 759)^[9].

Wydarzenia te wywołały w Serbii szereg spekulacji na temat zakulisowych rosyjskich inspiracji, mających na celu – realizowaną w ramach wojny hybrydowej z Zachodem – eskalację kryzysu wokół północnego Kosowa. Wyrażano także opinie o nieformalnej i niebezpiecznej aktywności Grupy Wagnera w Serbii, a nawet prowadzenia wrogiej operacji wpływu, realizowanej poprzez powiązane z tą firmą serbskie środowiska ultraprawicowe^[10]. Z drugiej strony pojawiły się głosy, że tego rodzaju współpraca i manifestacje serbskich środowisk radykalnych nie mogłyby mieć miejsca bez wiedzy i akceptacji ze strony władz Serbii^[11].

Wnioski. Celem zakulisowej aktywności Grupy Wagnera, nakierowanej na pozyskanie osób chętnych do walki w Ukrainie, stała się także Serbia. Działania te realizowane były m.in. poprzez rozwój kontaktów z serbskimi środowiskami ultraprawicowymi i radykalnymi, obecność firmy Prigożyna w rosyjskich i prorosyjskich mediach społecznościowych, promocję jej wizerunku w serbskiej przestrzeni informacyjnej oraz wojnę informacyjną skierowaną przeciw Ukrainie i Zachodowi^[12].

Jakkolwiek część serbskiego społeczeństwa jest podatna na gesty i narracje płynące z Rosji, prorosyjskie sympatie i manifestacje nie przekładają się jednak na napływ rekrutów gotowych do walki w Ukrainie (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 773). Efektywność działań werbunkowych ograniczają także oficjalny sprzeciw władz Serbii oraz zdecydowana reakcja Stanów Zjednoczonych, kierujących pod adresem władz w Belgradzie dyplomatyczne oczekiwanie, że skutecznie uniemożliwią one realizację tego rodzaju aktywności. Prowadzi to do wniosku, że w przypadku Serbii potencjał wysiłków mobilizacyjnych Grupy Wagnera pozostaje w praktyce niewielki^[13].

[1] What is Russia’s Wagner Group of mercenaries in Ukraine?, BBC, 23.01.2023.

[2] ЧВК Вагнер Центр, 02.12.2022, https://t.me/centrwagner/41 [21.01.2023].

[3] Powyższe dementi było de facto oczywiste. W Serbii prowadzenie działalności werbunkowej na rzecz udziału w wojnie poza granicami państwa jest bowiem działaniem nielegalnym. Rosyjsko-serbskie kulturalno-informacyjne centrum przyjaźni i współpracy „Orły” (Русско-сербский культурно-информационный центр дружбы и сотрудничества «Орлы») istnieje od 2017 r. Organizacja ta jest zarejestrowana w Rosji (nie posiada rejestracji w Serbii) i korzysta z pomieszczeń biurowych w nowo otwartym w Sankt Petersburgu Centrum Wagnera. Nazwa centrum nawiązuje do dwugłowych orłów, umieszczonych na herbach Rosji i Serbii, co – jak podkreśla jeden z członków organizacji – „[…] wskazuje na najważniejsze – historyczną i duchową jedność naszych narodów, naszych państw”. Od marca 2022 r. w Telegramie funkcjonuje także kanał centrum o nazwie „Złe Orły” (Zлые ОрлоVи), którego nazwa nieprzypadkowo eksponuje litery „Z” i „V”. Zob.: Paravojna grupa Vagner pohvalila se na Telegramu: U Srbiji osnovan centar prijateljstva i saradnje, Danas, 07.12.2022.

[4] W miejscu tym pojawił się nowy artykuł na temat byłych więźniów, którzy wracają do domu po zakończeniu służby w szeregach wagnerowców. Na końcu tekstu znalazł się jedynie niewielki akapit o treści: „[…] kompania »Wagner« na swoich kontach w sieciach społecznościowych […] opublikowała ogłoszenie o rekrutacji nowych członków”. Zob.: Прва група затвореника одслужила војни рок: Иду кући са одликовањима, RT Balkan, 05.01.2023.

 [5] T. Marković, Vagner traži plaćenike u Srbiji: Ko želi biti ratni zločinac?, Žurnal, 17.01.2023.

[6] Ponovo osvanuo Vagnerov mural ispod Brankovog mosta, N1, 18.01.2023.

[7] P. Gajić, Vagner na zidu, dobrovoljci na frontu, a zvaničnici poručuju – to je zabranjeno, N1, 16.01.2023.

[8] Film z protestu, podpisany jako „Akcja patriotyczna w Belgradzie w czasie pogarszającej się sytuacji w Kosowie”, został umieszczony na kanale Grupy Wagnera w serwisie Telegram. Zob.: D. Komarčević, Pod maskama u Beogradu ‘brane’ Kosovo, Radio Slobodna Evropa, 14.12.2022.

[9] Zapewne w celu zamanifestowania swoich sympatii prorosyjskich w czasie protestu D. Knežević miał na głowie czapkę z szewronem Grupy Wagnera. Knežević konsekwentnie podkreśla jednak, że nie był i nie jest w żaden sposób związany z Grupą Wagnera. Zob.: M. Šljukić Bandović, Otkud na Jarinju simbol Vagnera?, Istinomer, 21.12.2022.

[10] V. Popović, Nakon objave Vagnera da je registrovao udruženje u Srbiji, ruski antiratni aktivisti negiraju, eksperti upozoravaju, VOA, 09.12.2022.

[11] M. Šljukić Bandović, Otkud na Jarinju…; P. Gajić, Vagner na zidu…

[12] W opinii Čedomira Stojkovicia działania te prowadzone były przy wsparciu ze strony ambasadora Rosji w Serbii Aleksandra Botsana-Harczenki i wykorzystaniu rosyjsko-serbskiego centrum humanitarnego w Niszu (Российско-сербский гуманитарный центр, RSHC), w sytuacji milczącego przyzwolenia dyrektora Agencji Bezpieczeństwa i Informacji (Bezbednosno-informativna agencija, BIA) Aleksandra Vulina („Harczenko kieruje, Vulin zapobiega pracy kontrwywiadu, centrum w Niszu to platforma: i mamy rzeczywistość Wagnera!”). Zob.: L. Cvetković, U Beogradu podnete krivične prijave zbog Vagnera, Radio Slobodna Evropa, 19.01.2023;Ю. Петровская, Почему в Сербии не хотят видеть ЧВК Вагнера, DW, 20.01.2023.

[13] M. Đurđević, Mreža ruskog Vagnera na Balkanu, Radio Slobodna Evropa, 18.01.2023; О. Коваль, Сербы попали в ловушку “Вагнера”? Стоит ли Киеву беспокоиться из-за союза Белград – Москва, ZN, UA, 24.01.2023.

[Zdjęcie: Mural przedstawiający prywatną grupę wojskową Wagnera na ścianie w Belgradzie, Serbia, 18 stycznia 2023 r. / MARKO DJURICA / Reuters / Forum]