Nie sprint, lecz maraton. Masowe szczepienia przeciwko COVID-19 w państwach regionu Morza Bałtyckiego

Harmonogram szczepień w państwach bałtyckich. Pierwsza partia szczepionek COVID-19 dotarła już do państw bałtyckich. Kolejne dawki mają pojawić się na przełomie grudnia i stycznia. 27 grudnia szczepienia rozpoczęto na Litwie, w pięciu szpitalach: w Wilnie, Kownie, Kłajpedzie, Szawlach i Poniewieżu, oraz w Estonii, w regionie Ida-Virumaa, w Tartu i Tallinie. Na Łotwie pierwsze szczepionki dla lekarzy i personelu medycznego w dziesięciu szpitalach na terenie całego kraju trafiły 28 grudnia.

W pierwszej kolejności zaszczepieni zostaną lekarze, pracownicy i pacjenci placówek medycznych i opiekuńczych, a następnie – osoby starsze (na Litwie powyżej 65 roku życia, na Łotwie powyżej 60, a w Estonii powyżej 70), osoby z chorobami przewlekłymi i pacjenci z grup ryzyka (osoby bardziej narażone na zakażenie niż inne lub dla których choroba może być szczególnie niebezpieczna). Na Łotwie zaszczepieni mają być również funkcjonariusze publiczni (policja, straż graniczna), pracownicy placówek oświatowych oraz więźniowie i pracownicy administracji więziennej. W dalszej kolejności szczepienia obejmą całą populację. W Estonii planuje się, że tygodniowo zostanie zaszczepionych ponad 4 tys. osób. Zgodnie z planem rządowym szczepienia będą dobrowolne i bezpłatne dla wszystkich Estończyków do końca 2021 r., a od 2022 r. – bezpłatne dla osób z grup ryzyka. Na Łotwie szczepionki mają być dostępne dla wszystkich grup społecznych w lipcu 2021 r. Na Litwie nie ustalono, kiedy szczepionka będzie ogólnodostępna, jednak z pewnością nie wcześniej niż w drugim kwartale 2021 r. Litwa zamierza kupić ponad 7 mln dawek preparatu i przeznaczyć na ten cel 65 mln euro. Powinny one wystarczyć do zaszczepienia co najmniej 70% populacji w kraju.

Krajowe strategie szczepień w państwach nordyckich. Pierwsza dostawa szczepionek umożliwi zaszczepienie dwiema dawkami niemal 5 tys. osób w każdym z państw. Szczepienia są bezpłatne, dobrowolne i organizowane przez władze samorządowe i instytucje zdrowia. Cechą charakterystyczną społeczeństw państw nordyckich jest znaczny udział osób powyżej 65 roku życia w strukturze populacji. Dania, Norwegia i Szwecja przyjęły stosunkowo podobne plany, w których kolejność szczepień została ustalona na podstawie zaleceń agencji rządowych. Do trzech grup priorytetowych (w Szwecji to ok. 570 tys. ludzi) zaliczono osoby starsze, przebywające w domach opieki lub wymagające opieki domowej, pracowników służby zdrowia i opiekunów, którzy mają bliski kontakt z osobami szczególnie narażonymi, oraz innych dorosłych współdomowników osób wymagających opieki domowej. Nieco inaczej sytuacja wygląda w Finlandii, gdzie jako pierwsi zostali zaszczepieni pracownicy oddziału intensywnej terapii szpitala uniwersyteckiego w Helsinkach. Tuż przed przerwą świąteczną Fiński Instytut Zdrowia i Dobrobytu zaproponował bowiem, że w pierwszej grupie (ok. 100 tys. osób), której zostanie dostarczona szczepionka, znajdą się pracownicy służby zdrowia i opieki społecznej zajmujący się pacjentami chorymi na COVID-19. W dalszej kolejności zaszczepieni mają być pracownicy opiekujący się starszymi osobami w domach, osoby starsze oraz te z wysokim ryzykiem ciężkiego przebiegu choroby. Szczepienie osób z tych dwóch grup powinno zakończyć się w pierwszym kwartale 2021 r. Pozostała część populacji zostanie zaszczepiona w dalszej kolejności, co będzie uwarunkowane dostępnością szczepionek.

Wielkość dostaw szczepionek w kolejnych tygodniach jest uzależniona od liczby mieszkańców. W Szwecji spodziewane są dostawy 80 tys. dawek preparatu tygodniowo, w Danii – 48 tys., Norwegii – 40 tys. (Finlandia nie podaje przewidywanej wielkości dostaw, zwracając uwagę na fakt, iż zmieniają się one w zależności od certyfikacji szczepionek przez kolejne koncerny farmaceutyczne). Celem wszystkich państw jest zaoferowanie możliwości zaszczepienia się całej dorosłej populacji w pierwszej połowie 2021 r. Szwecja i Norwegia zwracają uwagę na zróżnicowanie demograficzne regionów i lokalne możliwości operacyjne, które mogą wpłynąć na pojawienie się niewielkich różnic w przebiegu szczepienia (np. część mniejszych gmin w Norwegii będzie otrzymywać dostawy rzadziej ze względu na trudności transportowe). W związku z tym szczepienia w początkowej fazie będą prowadzone w określonych punktach, np. w Norwegii w siedmiu gminach znajdujących się w pobliżu Oslo, wybranych na podstawie obecnego poziomu zakażeń. W Finlandii szczegółowe i praktyczne reguły dotyczące szczepień będą ustalane i koordynowane przez pięć uniwersyteckich okręgów szpitalnych (Helsinki, Turku, Tampere, Oulu i Kuopio).

Reakcja społeczeństw w państwach regionu Morza Bałtyckiego. Zgodnie z zaleceniami organizacji międzynarodowych i krajowych instytucji zdrowia szczepienia przeciwko COVID-19 powinny objąć ok. 75% populacji. Tymczasem barierą mogą okazać się obawy społeczeństw dotyczące możliwych skutków ubocznych i skuteczności samej szczepionki. Badania opinii publicznej na Litwie pokazują, że 68% populacji jest zainteresowane szczepionką przeciwko wirusowi SARS-CoV-2. Nieco mniej zwolenników szczepionki jest wśród Estończyków: dane Ministerstwa Spraw Społecznych wskazują, że 60% społeczeństwa jest gotowe się zaszczepić, podczas gdy ok. 25% podchodzi sceptycznie (jeszcze w październiku, według sondażu Rait, jedynie 44% populacji deklarowało chęć zaszczepienia się, co oznacza istotny wzrost w ostatnich miesiącach). Największy sceptycyzm wykazują Łotysze: badanie przeprowadzone w grudniu przez firmę Kantar pokazuje, że aż połowa ankietowanych nie zamierza się szczepić, a jedna piąta się waha. Jedynie jedna trzecia mieszkańców w wieku od 18 do 60 lat wskazała, że chciałaby się zaszczepić jak najszybciej (tendencja ta utrzymuje się od kilku miesięcy – zgodnie z badaniami przeprowadzonymi w październiku przez firmę Rait 38% respondentów nie zamierzało się szczepić, a jedynie 34% deklarowało gotowość do udziału w szczepieniach). Sceptycyzm wobec szczepień objawia się m.in. poprzez wzrost popularności ruchów antymaseczkowych i antyszczepionkowych, będących wyrazem zaniepokojenia społeczeństwa długotrwałym okresem restrykcji i niepewności co do przyszłej sytuacji społeczno-ekonomicznej w państwie.

Społeczeństwa państw nordyckich są umiarkowanie pozytywnie nastawione do szczepienia. W Finlandii i Norwegii nieco ponad 60% społeczeństwa wskazało, że przyjmie szczepionkę, a ok. 20% powiedziało, że tego nie zrobi (w Norwegii – 12%). Znacznie bardziej niechętni są Szwedzi – według badania opinii publicznej z końca listopada (Novus) tylko 46% Szwedów chce się zaszczepić, a 26% jest temu przeciwnych. Wpływ na takie stanowisko mają negatywne doświadczenia związane ze szczepieniem przeciwko świńskiej grypie wywołanej przez wirusa H1N1 w 2009 r. (szczepionka Pandemrix doprowadziła do wzrostu ryzyka wystąpienia narkolepsji wśród dzieci i młodzieży). Mimo że odsetek osób, które zamierzają się zaszczepić, wzrósł o 10 punktów procentowych w porównaniu z badaniem z końca wakacji, to wciąż przekonanie jak największej części społeczeństwa jest jednym z ważniejszych wyzwań dla systemu ochrony zdrowia w Szwecji. Oprócz tego wskazywane są obawy o kradzież (m.in. dlatego szczegóły dotyczące dostaw szczepionek nie są podawane do publicznej wiadomości) oraz ryzyko wystąpienia przypadków korupcji (nieuprawniony szybki dostęp do szczepienia).

Wnioski. Państwa regionu Morza Bałtyckiegorozpoczęły już pierwsze szczepienia przeciwko COVID-19. Będą one dobrowolne, bezpłatne, finansowane (przynajmniej na początku) z budżetu państwa i organizowane przez władze samorządowe w porozumieniu z instytucjami systemu ochrony zdrowia. Niewykluczone jednak, że w przyszłości osoby niezaszczepione napotkają pewne ograniczenia – w niektórych państwach trwa gorąca dyskusja na temat możliwych paszportów immunologicznych, które mają ułatwić przekraczanie granic. Niezaszczepieni lekarze i pracownicy służby zdrowia mogą także napotkać trudności w uzyskaniu pozwolenia na pracę z ciężko chorymi pacjentami.

Pandemia COVID-19 uwydatniła potrzebę ochrony zwłaszcza osób starszych – jako jednej z najbardziej narażonych grup ryzyka – które dodatkowo stanowią znaczny odsetek populacji w państwach nordyckich. O ile na początku szczepienia obejmą niewielkie grupy i będą miały znaczenie bardziej symboliczne niż zdrowotne, o tyle niektóre państwa przewidują w przyszłości objęcie tej grupy szczególną ochroną, np. w postaci rozszerzenia krajowego programu szczepień w Estonii w sezonie 2021/2022 o bezpłatne szczepionki przeciwko grypie dla osób powyżej 65 roku życia w celu ograniczenia liczby zachorowań. Znaczny odsetek populacji zainteresowany udziałem w szczepieniach na Litwie, w Danii, Estonii, Finlandii i Norwegii można łączyć z relatywnie wysokim zaufaniem społecznym w stosunku do krajowego systemu szczepień w tych państwach oraz dostępem do szerokiej informacji na temat szczepień i sytuacji epidemicznej w kraju. Z kolei na niekorzystną sytuację na Łotwie mają wpływ teorie spiskowe rozpowszechniane głównie w sieciach społecznościowych, będące reakcją na negatywne nastroje społeczne i brak zrozumienia, a także sprzeciwem wobec ograniczeń nakładanych w warunkach COVID-19. W Szwecji kluczowe znaczenie mają negatywne doświadczenia ze szczepieniem przeciwko świńskiej grypie w 2009 r. Aby zapewnić większą skuteczność szczepień, potrzebna jest więc efektywna komunikacja instytucji państwowych ze społeczeństwem. Niestosowanie się do środków bezpieczeństwa, a także sceptycyzm wobec masowych szczepień mogą w rezultacie osłabić rządowe wysiłki w walce z pandemią.