Spór o status Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego w Ukrainie (cz. 2)

Inwazja Rosji na Ukrainę rozpoczęła na nowo dyskusje nad statusem Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego (UCP PM) w Ukrainie. Pretekstem do podjęcia konkretnych działań była sprawa intonacji prorosyjskiej pieśni w czasie nabożeństwa w Ławrze Peczerskiej w Kijowie. Przeprowadzone w jej efekcie masowe rewizje w budynkach cerkiewnych, aresztowania oraz sankcje nałożone na duchowieństwo i działaczy cerkiewnych wywołały protesty duchownych i hierarchów UCP PM. Sytuację próbuje wykorzystać Rosja do wzbudzania niepokojów religijnych wewnątrz państwa oraz dyskredytowania Ukrainy na arenie międzynarodowej. Kluczowe znaczenie będą miały nowe przepisy procedowane przez władze Ukrainy, które mogą de facto delegalizować rosyjskie prawosławie w Ukrainie.

Plany władz Ukrainy. Wspomniana uchwała RNBO z 1 grudnia 2022 r. zaleciła rządowi przygotowanie w ciągu dwóch miesięcy projektu ustawy, który następnie zostanie rozpatrzony przez Radę Najwyższą i będzie dotyczył kwestii zakazu działalności organizacji religijnych afiliowanych przy podmiotach działających na terenie Federacji Rosyjskiej. Dodatkowo władze powinny przeanalizować podstawy prawne i warunki dysponowania majątkiem cerkiewnym Ławry Peczerskiej przez UCP PM. Państwowej Służbie ds. Etnopolityki i Wolności Sumienia polecono w terminie do dwóch miesięcy przygotowanie ekspertyzy dotyczącej statutu UCP PM i w jego świetle jej związków z Patriarchatem Moskiewskim. RNBO poleciła także Służbie Bezpieczeństwa Ukrainy, Policji i innym organom państwowym przeciwdziałanie aktywności służb rosyjskich w sferze religijnej.

19 stycznia 2023 r. Gabinet Ministrów przekazał do Rady Najwyższej projekt ustawy, zakazującej działalności na terytorium Ukrainy organizacji religijnych, których kierownictwo znajduje się w państwie prowadzącym zbrojną agresję przeciwko Ukrainie. Projekt nowych przepisów postuluje wniesienie zmian w ustawie „O wolności sumienia i organizacjach religijnych” oraz w ustawie „O rejestracji przez państwo osób prawnych, osób fizycznych, przedsiębiorstw i organizacji społecznych”. Warto przy tym zauważyć, że na stronie Rady nie umieszczono jeszcze tekstu projektu nowych przepisów, co może świadczyć o dużej ostrożności, z jaką obecne władze będą starały się procedować zmiany legislacyjne.

23 stycznia 2023 r. RNBO uchwalił nowe przepisy, które tego samego dnia zostały zatwierdzone przez prezydenta w formie dekretu. Nakładały one sankcje na 22 przedstawicieli Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, którzy są obywatelami Federacji Rosyjskiej i „pod płaszczykiem osoby duchownej, popierają terror i ludobójczą politykę [władz Rosji – A.S.]”. Wśród wspomnianych osób jest 21 hierarchów RCP oraz kuzyn patriarchy Cyryla protojerej Michaił Gundiajew.

Reakcja UCP PM. Hierarchia UCP PM uważa, że nowe przepisy, procedowane obecnie w Radzie Najwyższej, nie dotyczą struktur jej Cerkwi, ponieważ posiada ona statut autonomiczny względem prawosławia rosyjskiego, potwierdzony zmianami w statucie Cerkwi, wprowadzonymi po soborze z 27 maja 2022 r. Należy jednak podkreślić, że zmodyfikowany statut nie został jeszcze opublikowany, a część hierarchów cerkiewnych mówi wprost, że trwająca wojna to nie jest dobry czas na tak radykalne zmiany. Osoby, które planowane reformy mogą dotknąć w największym stopniu, niejednokrotnie pozwalały sobie na ostrą krytykę władz. Zauważmy, że już decyzja ministra kultury i polityki informacyjnej Ukrainy Ołeksandra Tkaczenki z 5 stycznia 2023 r. o nieprzedłużaniu dzierżawy Ławry Peczerskiej UCP PM wywołała ostrą krytykę środowisk cerkiewnych. Przeor Ławry, metropolita Paweł (Lebiedź), określił to jako prześladowanie Cerkwi przez państwo, a władze Ukrainy są w jego opinii „władczymi Herodami”, odrzucającymi Chrystusa i mordującymi miliony. Dodatkowo metropolitę Epifaniusza nazwał „biesem”, a powołanie Cerkwi Prawosławnej Ukrainy „plugastwem”, przez co 19 stycznia Prokuratura Generalna Ukrainy wszczęła przeciwko duchownemu śledztwo w sprawie rozbudzania waśni między wiernymi.

Dyskusja o wolności religijnej w Ukrainie w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. W obronie UCP PM wystąpiły władze Federacji Rosyjskiej oraz przedstawiciele Patriarchatu Moskiewskiego w czasie posiedzenia Rady Bezpieczeństwa ONZ, zwołanego z inicjatywy rosyjskiej 17 stycznia 2023 r. Już w trakcie wcześniejszego spotkania Rady Bezpieczeństwa, 13 stycznia, stały przedstawiciel Federacji Rosyjskiej przy ONZ Wasylij Nebenzja stwierdził, że Ukraina zamierza „zniszczyć” Ukraińską Cerkiew Prawosławną Patriarchatu Moskiewskiego. Podobne argumenty padły w czasie spotkania 17 stycznia. Dodatkowo przedstawiciel Rosji podkreślił, że wraz z początkiem „specjalnej wojennej operacji” widoczne jest w Ukrainie umocnienie się „dyktatury” Zełenskiego. W jego opinii ogranicza ona życie polityczne i wolność słowa, a prezydent jest obecnie o krok od „bratobójczej katastrofy religijnej”.

Metropolita wołokołamski Antoni (Siewriuk), przewodniczący Wydziału Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych Patriarchatu Moskiewskiego, potwierdził te oskarżenia, krytykował również władze Ukrainy za sankcje wymierzone w duchowieństwo prawosławne oraz pozbawianie kapłanów ukraińskiego obywatelstwa. Porównał politykę Ukrainy do prześladowań czasów sowieckich, krytykował masowe i – w jego opinii – bezprawne rewizje oraz sprawy sądowe, wszczynane rzekomo bez realnych podstaw. Wyraził także obawę, że nowe przepisy pozbawią UPC PM majątku cerkiewnego i zmuszą ją do zmiany historycznej nazwy (usunięcia z jej członu słowa „ukraińska”). W jego opinii te działania przybierają formę „masowych prześladowań politycznych”.

Przedstawiciel Ukrainy Serhij Kysłyca podkreślił, że Rosja szerzy dezinformację o sytuacji wyznaniowej w Ukrainie. Przez 11 miesięcy rosyjskiej agresji zniszczono 270 cerkwi i domów modlitwy. Prześladowani i torturowani są wyznawcy prawosławia, więzieni muzułmanie, zmuszani do wyjazdu protestanci czy ścigani Świadkowie Jehowy. „Gdziekolwiek przyjdzie Rosja, kończy się wolność religijna”.

Ilze Brands Kehris, zastępczyni sekretarza generalnego ONZ ds. praw człowieka, zwróciła uwagę na ograniczanie praw wyznaniowych zarówno na terenach znajdujących się pod kontrolą władz Ukrainy, jak i okupowanych przez Rosję. Podkreślając pogarszające się relacje międzyreligijne, podniosła kwestię rewizji w pomieszczeniach UCP PM prowadzonych przez SBU, stawiane zarzuty karne przeciwko co najmniej trzem duchownym i dwa niedawne projekty ustaw, które mogą podważyć prawo do wolności wyznania w państwie. Z drugiej strony wskazała, że rosyjska agresja skutkuje różnymi formami naruszeń praw człowieka, a ataki na infrastrukturę krytyczną ograniczają prawa ludności cywilnej do zdrowia i odpowiedniego poziomu życia.

Wnioski. Głośny skandal wywołany zaintonowaniem prorosyjskiej pieśni w Ławrze Peczerskiej zapoczątkował nowy etap polityki władz Ukrainy wobec Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Ożywiona dyskusja nad jej statusem w Ukrainie oraz dalszą działalnością w państwie trwa od momentu uzyskania w 2019 r. autokefalii przez Cerkiew Prawosławną Ukrainy. Jednak wojna i postawa części duchowieństwa prawosławnego wobec agresji wzmocniły głosy o konieczności wprowadzenia zakazu działalności tej Cerkwi w Ukrainie. Część ukraińskich intelektualistów od dawna apelowała o takie restrykcje, traktując UCP PM jako agenta wpływów rosyjskich w Ukrainie, szerzącego antyukraińską propagandę.

Do tej pory władze Ukrainy wstrzymywały się z radykalnymi działaniami wobec rosyjskiego prawosławia, obawiając się wykorzystania takiej polityki przez Federację Rosyjską zarówno w działaniach propagandowych skierowanych wobec społeczeństwa ukraińskiego, jak i na arenie międzynarodowej, co w obecnej trudnej sytuacji państwa jest niezwykle niebezpieczne. Obawy władz Ukrainy są w pełni zasadne, o czym świadczy obserwowana aktywność propagandy rosyjskiej w tym aspekcie oraz próba podnoszenia tej kwestii na forum ONZ. Rosjanie chcą prezentować Ukrainę jako państwo prześladujące mniejszości religijne i etniczne oraz łamiące podstawowe prawa człowieka. Jest to o tyle niepokojące, że zarówno agresja rosyjska w 2014 r., jak i nowa faza wojny po 24 lutego 2022 r. tłumaczona była przez władze na Kremlu jako próba ochrony ludności rosyjskojęzycznej i prawosławnej przed prześladowaniami ze strony Ukrainy. Pogłębienie się sporu o status rosyjskiego prawosławia na Ukrainie może w oczach części polityków zachodnich, nie do końca zaznajomionych z sytuacją w Ukrainie, uwiarygodnić rosyjskie oskarżenia. Wątpliwości budzą też metody stosowane przez Ukrainę, tj. nakładanie sankcji bez wyroku sądowego i prowadzone na masową skalę rewizje bez wyraźnych ku temu podstaw.

Delikatnym tematem, który może wywołać kontrowersje zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i na arenie międzynarodowej, będzie w najbliższych miesiąca kwestia praw majątkowych UCP PM do posiadanych nieruchomości cerkiewnych. Dodajmy, że swoje roszczenia do konkretnych obiektów zgłaszają nie tylko przedstawiciele Cerkwi Prawosławnej Ukrainy, ale także np. grekokatolicy, którzy już teraz domagają się prawa odprawiania nabożeństw w Ławrze Poczajowskiej.

Z drugiej strony czynnik religijny może zyskać znaczenie jako element konsolidacji narodu ukraińskiego i być ważnym instrumentem ograniczania wpływów rosyjskich w Ukrainie. Dodajmy, że według badań Kijowskiego Międzynarodowego Instytutu Socjologii z grudnia 2022 r. 54% Ukraińców popiera całkowity zakaz działalności UCP PM w Ukrainie. Wiele wskazuje na to, że w najbliższych miesiącach wejdzie w życie ustawa zakazująca działalności wspólnot wyznaniowych podległych strukturom cerkiewnym działającym w Rosji. To wymusi zaprzestanie działalności UCP PM na terytorium Ukrainy w obecnej formie. Może to również przyśpieszyć proces zjednoczenia dwóch funkcjonujących obok siebie największych struktur wyznaniowych w tym państwie.

[Zdjęcie: Liturgia z udziałem metropolity kijowskiego Onufrego / CC0 / Wikimedia]