Industrializacja w miastach zaboru pruskiego na prawach powiatu, na początku XX w. na podstawie spisów pruskich

Industrialisation in the towns of the Prussian Partition on the basis of the Prussian censuses at the beginning of the 20th century

Abstrakt: Tematyka artykułu wpisuje się w szeroki nurt badań nad historią gospodarczą i przemianami cywilizacyjnymi na terenie zaboru pruskiego w okresie końca XIX i początku XX w. Celem badania jest przeanalizowanie sytuacji gospodarczej i poziomu oraz charakterystyki industrializacji w sześciu miastach ziem zaboru pruskiego na prawach powiatu: Bydgoszczy, Elbląga, Gdańska, Grudziądza, Poznania, Torunia. Analiza ta została przeprowadzona na podstawie eksplorowanych dwóch spisów pruskich z 12 czerwca 1907 r.: spisu zawodowego Berufszählungen oraz spisu przemysłowego/przedsiębiorstw Betriebszählungen. Wybrane dane ze spisów zaprezentowane zostały w formie tabel i wykresu. Przedstawione zostało zatrudnienie w pozarolniczych działach i gałęziach gospodarki narodowej, w tym także w pięciu najliczniejszych pod względem liczby zatrudnionych pracowników. Przedstawiona została także struktura ludności czynnej zawodowo w zawodzie głównym, w tym także dla pięciu zawodów z największym zatrudnieniem. Dla sześciu powiatów miejskich zaobserwowano duże znaczenie rzemiosła i drobnotowarowy charakter przemysłu. Miastami najbardziej znaczącymi pod względem procesów industrializacji były: Gdańsk, Poznań, ale także Elbląg. Każde miasto posiadało swoje cechy charakterystyczne, jeśli chodzi o warunki i rozwój gospodarczy. Można stwierdzić, że industrializacja była dla omawianych miast jednym z najważniejszych, choć niejedynym czynnikiem miastotwórczym (czynnik gospodarczy). Mimo że władze II Rzeszy dbały o postęp cywilizacyjny zaboru pruskiego, cały czas widoczne było zapóźnienie tego terenu w procesach rozwojowych.

Bibliografia:

1. Biskup K., Narębski L., Prusko-niemiecka twierdza Toruń (1815-1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1, s. 162-167.

2. Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.

3. Kallas M., W czasach Księstwa Warszawskiego 1806-1815, [w:] Historia Bydgoszczy, t. 1: do roku 1920, red. M. Biskup, Warszawa – Poznań 1991, s. 419-463.

4. Kędelski M., Stosunki ludnościowe w latach 1815-1918, [w:] Dzieje Poznania 1793-1918, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, t. 2, cz. 1, Warszawa – Poznań 1994, s. 221-270.

5. Krzyś J., Grudziądz w latach 1772-1849, [w:] Dzieje Grudziądza, red. J. Danielewicz, Grudziądz 1992, s. 273-316.

6. Księski J., Od „Hakaty” do odzyskania niepodległości, [w:] Dzieje Grudziądza, red. J. Danielewicz, Grudziądz 1992, s. 350-377.

7. Kukliński J., Przedsiębiorstwo Schichaua w latach 1937-1945, „Rocznik Elbląski” 1993, t. 13, s. 37-61.

8. Łuczak C., Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815-1918), Poznań 2001.

9. Mincer F., Przemiany administracyjne i społeczno-gospodarcze w pierwszym okresie rządów pruskich (1772-1806), [w:] Historia Bydgoszczy, t. 1: do roku 1920, red. M. Biskup, Warszawa – Poznań 1991, s. 341-392.

10. Romanow A., Sytuacja demograficzna Gdańska 1971-1920, [w:] Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 267-282.

11. Sobociński W., Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964,

12. Stanielewicz J., Ożywienie gospodarki morskiej, [w:] Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 341-396.

13. Stanielewicz J., Stagnacja w handlu i żegludze, [w:] Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 82-145.

14. Sudziński R., Etapy i kierunki rozwoju Grudziądza w okresie kapitalistycznej industrializacji miasta (od połowy XIX wieku do roku 1939), „Rocznik Grudziądzki” 2005, t. 16, s. 45-84.

15. Szulc W., Procesy industrializacji Poznania. Kredyt. Ubezpieczenia. Organizacje gospodarcze, [w:] Dzieje Poznania 1793-1918, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, t. 2, cz. 1, Warszawa – Poznań 1994, s. 137-170.

16. Tołwiński T., Urbanistyka, t. 1: Budowa miasta w przeszłości, Warszawa 1948.

17. Wajda K., Toruń – Bydgoszcz – Chełmno. Rozwój gospodarczy i ludnościowy w XIX i początkach XX wieku (1815-1914), „Zapiski Historyczne” 1983, t. 58, s. 105-130.

18. Wajda K., Klasa robotnicza Pomorza Wschodniego w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku, Warszawa 1981.

19. Wajda K., Ludność Torunia, [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1, W czasach zaboru pruskiego (1793-1920), red. M. Biskup, Toruń 2003, s. 92-141.

20. Wajda K., Obszar i ludność, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 2 (1851-1920), red. A. Groth, Gdańsk 2001, s. 12-50.

21. Wajda K., Pod panowaniem pruskim (1815-1920), [w:] Toruń dawny i dzisiejszy: zarys dziejów, red. M. Biskup, Toruń 1983, s. 329-353.

22. Wajda K., Przemiany terytorialne i ludnościowe w latach 1850-1914, [w:] Historia Bydgoszczy, t. 1: do roku 1920, red. M. Biskup, Warszawa – Poznań 1991, s. 505-529.

23. Wajda K., Przemysł i rzemiosło, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 2 (1851-1920), red. A. Groth, Gdańsk 2001, s. 51-84.

24. Wajda K., Przeobrażenia gospodarcze Bydgoszczy w latach 1850-1914, [w:] Historia Bydgoszczy, t. 1: do roku 1920, red. M. Biskup, Warszawa – Poznań 1991, s. 530-540.

25. Wajler A., Grudziądz pod panowaniem pruskim w latach 1849-1894, [w:] Dzieje Grudziądza, red. J. Danielewicz, Grudziądz 1992, s. 317-349.

26. Włodarczyk E., Sytuacja Gdańska w Cesarstwie Niemieckim, [w:] Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 283-302.

27. Włodarczyk E., Rozwój gdańskiego przemysłu i rzemiosła, [w:] Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 303-340.

28. Włodarczyk E., Rzemiosło i przemysł [w:] Historia Gdańska, t. IV/1: 1815-1920, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 50-81.

29. Wojtowicz J., Z przemian gospodarczych Grudziądza na przełomie XIX/XX wieku, „Rocznik Grudziądzki” 1970, t. 5-6, s. 211-244.

30. Zielińska A., Spis zawodowy i spis przedsiębiorstw z 1907 roku jako źródło do badania zagadnień społeczno-gospodarczych na przykładzie powiatu miejskiego i ziemskiego Grudziądz, „Rocznik Grudziądzki” 2022, t. 30, s. 225-245.

PDF: Pobierz