Wybory prezydenckie w Czarnogórze: triumf Jakova Milatovicia i początek zmian?

2 kwietnia 2023 r. w Czarnogórze odbyła się druga tura wyborów prezydenckich, w której zwyciężył Jakov Milatović, kandydat Ruchu Europa Teraz (PES), uzyskując 58,88% głosów. Kontrkandydat Milo Đukanović, obecny prezydent i wieloletni lider Demokratycznej Partii Socjalistów (DPS), zdobył 41,12% głosów i po ponad trzech dekadach przestanie zajmować najwyższe stanowiska państwowe. Wybory prezydenckie odbyły się po kilku latach kryzysu polityczno-instytucjonalnego i stanowią wstęp do wyborów parlamentarnych w czerwcu 2023 r.

Frekwencja i wybory. Według raportu Centrum Monitorowania i Badań (CEMI), a także OBWE druga tura wyborów prezydenckich odbyła się zgodnie z ogólnodemokratycznymi standardami, a dzień wyborów przebiegał w spokojnej atmosferze. Wskazywano jednak na nieprawidłowości w pracy niższych szczebli administracji, fotografowanie list do głosowania, a także ingerencję wspólnoty religijnej w proces wyborczy. Zaznaczono, iż Serbska Cerkiew Prawosławna (SPC) publicznie wyrażała poglądy na temat poszczególnych kandydatów, wywierając w ten sposób wpływ na wyborców. Nieprawidłowości te zasadniczo jednak nie zagroziły procesowi wyborczemu.

Frekwencja podczas drugiej tury wyborów wyniosła 70,4%, co pokazało mobilizację elektoratu po pierwszej turze, w której głosowało 63,6% wyborców[1]. Wysoka frekwencja uwidoczniła, że dla społeczeństwa ważne są wybory prezydenckie ze względu na chęć zmiany głównych aktorów na scenie politycznej oraz potrzebę reform społeczno-ekonomicznych. Kandydat PES w każdym regionie uzyskał większość głosów: na południu państwa zdobył 58%, w centrum 63,2% oraz na północy 55,8%. W Podgoricy 68,1% obywateli zagłosowało na J. Milatovicia. Wysokie poparcie dla J. Milatovicia jest kontynuacją procesu politycznego, w którym M. Đukanović sukcesywnie tracił poparcie w parlamencie w 2020 r. i samorządzie lokalnym w 2022 r., a teraz także w wyborach prezydenckich. Ponadto proserbski i centroprawicowy Andrija Mandić z Demokratycznego Frontu (Demokratski front, DF) oraz Aleksa Bečić z Demokratycznej Czarnogóry (Demokratska Crna gora, DCG), którzy uzyskali trzeci i czwarty wynik wyborczy po pierwszej turze, oddali głosy na J. Milatovicia i zachęcali do tego swoich wyborców. Jak podała Państwowa Komisja Wyborcza (Državna izborna komisja, DIK), w Czarnogórze głosowało ponad 380 281 osób spośród 542 154 uprawnionych do głosowania.

Kim jest zwycięzca Jakov Milatović? J. Milatović, wiceprzewodniczący PES, urodził się w 1986 r. w Podgoricy. Studia z zakresu ekonomii ukończył na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Czarnogóry oraz w Oksfordzie i był stypendystą rządu brytyjskiego. Pracę rozpoczynał w NLB Bank w Podgoricy, a następnie pracował w Deutsche Bank we Frankfurcie. Od 2014 r. pracował w Europejskim Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR), w zespole analiz ekonomiczno-politycznych, jako analityk ekonomiczny dla regionu Europy Południowo-Wschodniej, a następnie objął stanowisko ekonomisty ds. Bałkanów Zachodnich w biurze w Podgoricy. W 2018 r. awansował na stanowisko głównego ekonomisty. Doświadczenia zawodowe zdobywał także w niemieckiej Fundacji Konrada Adenauera, London School of Economics, Uniwersytecie Pekińskim oraz Akademii Przywództwa Uniwersytetu Stanforda.

Od 4 grudnia 2020 r. do 28 kwietnia 2022 r. w rządzie Czarnogóry kierowanym przez Zdravko Krivokapicia J. Milatović pełnił funkcję ministra rozwoju gospodarczego. Po upadku rządu Z. Krivokapicia wraz z Milojko Spajiciem, ministrem finansów w tym rządzie, założył Ruch Europa Teraz, którego nazwa pochodzi od programu gospodarczego przyjętego przez rząd Z. Krivokapicia. Kandydował na prezydenta Czarnogóry „przez przypadek” albo „w zastępstwie”, tj. po tym, jak DIK odrzuciła kandydaturę M. Spajicia, lidera PES, z powodu sporu prawnego o podwójne obywatelstwo. Przed wyborami prezydenckimi J. Milatović często akcentował, że w wyborach w Czarnogórze obywatele wybierać będą między polityką przeszłości, biedą, podziałami a polityką przyszłości i rozwoju.

Polityka wewnętrzna i zagraniczna. W wymiarze wewnętrznym J. Milatović będzie koncentrował się na reformach społeczno-gospodarczych, takich jak: zmniejszenie bezrobocia (obecnie ok. 20%), zwiększenie płacy minimalnej (obecnie ok. 500 euro) oraz minimalnej emerytury (obecnie ok. 150 euro), zmniejszenie progu ubóstwa, zatrzymanie migracji z Czarnogóry, większe nakłady na szkolnictwo i infrastrukturę oraz zmniejszenie długu publicznego (obecnie ponad 103% PKB).

W kontekście rządów prawa deklaruje on kontynuację działań na rzecz reform w sądownictwie, policji, walki z korupcją i przestępczością zorganizowaną. W debacie prezydenckiej przed drugą turą wspominał m.in. sprawę byłej prezes Sądu Najwyższego, Vesny Medenicy, która jako pierwsza urzędniczka sądowa najwyższego szczebla została aresztowana za nadużycia i korupcję w Czarnogórze. Według Transparency International Czarnogóra w 2022 r. zajmowała 65 miejsce na 180 państw. Spośród państw Bałkanów Zachodnich ma najniższy współczynnik korupcji[2]. Spodziewać się można, że w Czarnogórze wszczęte będą postępowania dotyczące potencjalnego udziału wysokich rangą funkcjonariuszy policji w przestępczości zorganizowanej. Czarnogóra współpracuje w sprawie przestępczości zorganizowanej z Europolem od 2008 r.

W obszarze polityki zagranicznej J. Milatović wskazuje trzy główne kierunki. Kluczowym celem będzie utrzymywanie bardzo dobrych relacji z partnerami euroatlantyckimi, a zwłaszcza dążenie do przyspieszenia procesu negocjacyjnego z Unią Europejską. Wstąpienie do UE w ciągu pięciu lat prezydentury J. Milatović obiecał zaraz po ogłoszeniu wyników drugiej tury. Zapowiedział też, że po objęciu urzędu prezydenta odwiedzi w pierwszej kolejności Brukselę. Czarnogóra od 2012 r. rozpoczęła negocjacje z UE. Spośród 35 rozdziałów negocjacyjnych otwarto 33, a 3 z nich wstępnie zamknięto. Ponadto spodziewać się można, że J. Milatović, który krytykował rosyjskie inwestycje w Czarnogórze, dotyczące m.in. zakupu ziemi czy turystyki, a także chińskie inwestycje drogowe, będzie chciał przyciągnąć zachodnich inwestorów zagranicznych.

Drugim kierunkiem w polityce zagranicznej jest współpraca regionalna w ramach inicjatywy Otwarte Bałkany (OB), której Czarnogóra nie jest członkiem. Spodziewać się zatem należy pogłębionej współpracy gospodarczej w regionie Bałkanów Zachodnich. Przeciwnikiem OB jest M. Đukanović, widzący w tej inicjatywie chęć zdominowania Czarnogóry zarówno przez Serbię i tzw. „świat serbski”, jak i Tiranę. W opinii M. Đukanovicia rozprzestrzenianie się wpływów serbskich jest zagrożeniem dla tożsamości i suwerenności Czarnogóry. Stwierdził on również, że gdy proserbski A. Mandić nie wszedł do drugiej tury wyborów prezydenckich, to Serbia znalazła sojusznika w J. Milatoviciu, którego A. Mandić poparł.

W stosunkach bilateralnych oczekiwać można normalizacji relacji serbsko-czarnogórskich. Mogą temu sprzyjać duże wpływy SPC w Czarnogórze, co jest związane m.in. z porozumieniem państwa czarnogórskiego z SPC z 2022 r. („Komentarze IEŚ”, nr 679). Po ogłoszeniu wyników wyborów mieszkańcy Podgoricy oraz innych miast świętowali na ulicach zwycięstwo J. Milatovicia. Podczas przemarszów i w kolumnach jadących samochodów widoczne były flagi zarówno Czarnogóry, jak i Serbii (m.in. w Podgoricy, Bijelo Polju, Nikšiciu). Prawie 30% społeczeństwa czarnogórskiego stanowi ludność serbska. W kampanii przedwyborczej J. Milatović wskazywał m.in., że priorytetem jest dokończenie autostrady Bar – Belgrad. Prezydent Serbii Aleksandar Vučić pogratulował nowo wybranemu prezydentowi Czarnogóry i wyraził nadzieję, że jedna z pierwszych wizyt J. Milatovicia odbędzie się do Belgradu. J. Milatović przyjmie raczej neutralną strategię. Ekonomiczne podejście do relacji bilateralnych może zminimalizować dyskurs tożsamościowy i polaryzację społeczeństwa czarnogórskiego.

Wnioski

• M Đukanović był dominującym politykiem i liderem partii przez ostatnie 32 lata, a w czasie jego rządów Czarnogóra uzyskała niepodległość, rozpoczęła negocjacje z UE oraz przystąpiła do NATO. Jednak problemy gospodarcze Czarnogóry, oskarżenia o korupcję i nieuczciwość biznesową, brak reform i zjednoczenie opozycji przyczyniły się do jego przegranej. Po ogłoszeniu wyników wyborów M. Đukanović pogratulował J. Milatoviciowi, ale nie odniósł się do dalszych losów partii ani też ewentualnej dymisji z funkcji lidera DPS.
• Wybory prezydenckie mają ogromny wpływ na wybory parlamentarne, rozpisane na 11 czerwca 2023 r. Dalsze sukcesy PES uzależnione będą również od realizacji tematów ekonomiczno-społecznych. Najsilniejszymi partiami w parlamencie najprawdopodobniej będą: DPS, PES, DF i DCG, jednak kwestią otwartą pozostaje ich wzajemna współpraca. J. Milatović wyklucza współpracę w parlamencie z „niezreformowaną” DPS. Możliwe jest też skonsolidowanie PES z DCG, DF, DPS, tym bardziej że DF i DCG wsparły J. Milatovicia po pierwszej turze.
• Przed nowym prezydentem stoi wiele wyzwań, a ewentualna wygrana jego bloku w wyborach parlamentarnych w czerwcu 2023 r. może ułatwić wejście Czarnogóry na drogę reform społeczno-ekonomicznych, unormować relacje serbsko-czarnogórskie i przyspieszyć proces akcesji Czarnogóry do UE.

[1] W wyborach prezydenckich w 2018 r. w pierwszej (i jedynej) turze głosowało 63,9% wyborców.

[2] Corruption Perception Index, https://www.transparency.org/en/cpi/2022 [03.04.2023].

[Zdjęcie: Anna Jagiełło-Szostak]