Referendum w sprawie podwójnego obywatelstwa na Litwie

12 maja 2024 r., oprócz głosowania w pierwszej turze wyborów prezydenckich, obywatele Litwy wzięli udział w ogólnokrajowym referendum, w którym wypowiedzieli się na temat liberalizacji przepisów dotyczących podwójnego obywatelstwa. Litwa, jako jedno z niewielu państw europejskich, prowadzi dość restrykcyjną politykę obywatelstwa, zgodnie z którą możliwość posiadania podwójnego obywatelstwa jest mocno ograniczona. W referendum wzięło udział 58,83% uprawnionych do głosowania, z których 74,25% opowiedziało się za możliwością zachowania obywatelstwa Litwy w przypadku nabycia obywatelstwa innego państwa. Jednocześnie było to za mało, by doszło do zmiany przepisów w tym zakresie.

Ewolucja podejścia. Podwójne (wielokrotne) obywatelstwo odnosi się do statusu prawnego osoby, która jest uznawana za obywatela dwóch (lub więcej) państw jednocześnie. Idea obywatelstwa wywodziła się z przekonania, że jest ono kwestią przynależności politycznej i tożsamości, a także narzędziem wywierania wpływu na obywateli przez władzę. W tym okresie sprzeciw wielu państw wobec podwójnego obywatelstwa wynikał z obawy, że osłabi ono związek między obywatelem a państwem, zredukuje poczucie odpowiedzialności obywatelskiej, a także ograniczy możliwość egzekwowania obowiązków obywateli wobec państwa. Podejście to uległo zmianie w latach 90. XX wieku, wraz z podnoszeniem problemu konieczności rezygnacji z obywatelstwa przez kobiety wychodzące za mąż, a także brakiem regulacji dotyczących obywatelstwa dzieci z mieszanych rodzin oraz podejmowanymi przez państwa decyzjami o znoszeniu obowiązkowej służby wojskowej. Problematyka ta znalazła odzwierciedlenie m.in. w przepisach europejskiej Konwencji o obywatelstwie z 1997 r.

Na Litwie duże znaczenie przy tworzeniu przepisów dotyczących obywatelstwa miały kwestie historyczne, odbudowa tożsamości narodowej oraz sytuacja mniejszości narodowych. Wskutek tego zdecydowano się na relatywnie rygorystyczną politykę w tym zakresie i jedynie w wyjątkowych przypadkach dopuszczono możliwość posiadania podwójnego obywatelstwa.

Przepis dotyczący obywatelstwa na Litwie reguluje art. 12 Konstytucji, który mówi, że „obywatelstwo Republiki Litewskiej nabywa się z chwilą urodzenia oraz na innych podstawach przewidzianych przez ustawę. Z wyjątkiem indywidualnych przypadków przewidzianych przez ustawę, nikt nie może być obywatelem Republiki Litewskiej i innego państwa”. Oznacza to, że wraz z nabyciem obywatelstwa innego państwa musi nastąpić zrzeczenie się obywatelstwa Litwy. Według szacunków corocznie około 1 tys. Litwinów rezygnuje z obywatelstwa, przyjmując obywatelstwo innego państwa.

Nowelizacja ustawy o obywatelstwie weszła w życie 28 listopada 2015 r. i umożliwiła posiadanie podwójnego obywatelstwa osobom, które nabyły obywatelstwo Litwy przez urodzenie. Podwójne obywatelstwo może więc posiadać osoba, która była obywatelem Litwy przed 15 czerwca 1940 r. (agresja ZSRR na Litwę) i przed 11 marca 1990 r. (deklaracja niepodległości), została deportowana lub opuściła okupowaną Republikę Litewską (ze względów politycznych, społecznych lub pochodzenia), a następnie nabyła obywatelstwo innego państwa (wyjątek dotyczy również jej potomków). Ponadto jest ono dozwolone w sytuacji zawarcia małżeństwa bądź nabycia podwójnego obywatelstwa z chwilą urodzenia, adopcji, uchodźstwa czy za zasługi.

Z kolei przygotowany jeszcze przed referendum projekt nowej ustawy o obywatelstwie stanowił, że obywatel Litwy nie utraciłby obywatelstwa w przypadku, gdyby nabył obywatelstwo państwa spełniającego odpowiednie kryteria. Chodzi o państwa wyznające podobne wartości i respektujące prawo międzynarodowe (o polityce zagranicznej opartej na wartościach zob. „Komentarze IEŚ”, nr 440), tj. należące do UE, NATO, EOG i OECD. Z tej grupy wykluczone zostały Białoruś i Rosja, państwa tworzące Eurazjatycką Unię Gospodarczą, Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, WNP, Szanghajską Organizację Współpracy, a także inne organizacje polityczne, wojskowe i gospodarcze utworzone na bazie byłego ZSRR. Departament Migracji przypuszcza, że obecnie na Litwie przebywa ponad 10 tys. osób z podwójnym obywatelstwem litewskim i rosyjskim oraz około 4 tys. z litewskim i białoruskim.

Reakcja społeczna. Dyskusja na temat liberalizacji przepisów dotyczących obywatelstwa podejmowana jest nie po raz pierwszy, jednak poprzednia próba nowelizacji art. 12 Konstytucji się nie powiodła. Referendum w sprawie podwójnego obywatelstwa odbyło się w 2019 r. Frekwencja wyniosła wówczas 53,16%, a za zmianą artykułu opowiedziało się 73,92% głosujących. W związku z tym nie osiągnięto wymaganej liczby głosów (zwolennicy nowelizacji stanowili wówczas 38% ogółu uprawnionych do głosowania). Aby zmiany weszły w życie, za poprawkami musiałaby zagłosować ponad połowa uprawnionych do głosowania Litwinów, czyli 1,1 mln osób. Część ekspertów tłumaczy, że do fiaska mogły przyczynić się obawy, że w wyniku zmian Konstytucji rosyjskojęzyczna społeczność na Litwie (około 5% populacji) może uzyskać obywatelstwo rosyjskie.

Od kilku lat poparcie litewskiej społeczności dla podwójnego obywatelstwa utrzymuje się na wysokim poziomie. Według badania opinii publicznej 76% mieszkańców Litwy popierało zmiany (Spinter tyrimai, grudzień 2023). Także parlamentarzyści są zgodni co do konieczności nowelizacji przepisów. Uchwała z maja 2023 r., wzywająca do przeprowadzenia obowiązkowego referendum w sprawie zmiany art. 12 Konstytucji, została przyjęta 111 głosami za, przy braku głosów przeciw i 5 wstrzymujących się. Część kandydatów w wyborach prezydenckich włączyła także kwestię podwójnego obywatelstwa do swoich kampanii wyborczych.

Wnioski. Referendum nie doprowadziło do zmian zapisów konstytucyjnych w zakresie podwójnego obywatelstwa. Wskutek rygorystycznej podstawy prawnej nie udało się uzyskać wystarczającej liczby głosów. Ustawa o referendum z 2022 r. (Lietuvos Respublikos referendumo konstitucinis įstatymas) zawiera zapis mówiący o obligatoryjnym referendum w sprawie zmiany postanowień I rozdziału Konstytucji (zawierającego omawiany tu art. 12), który stanowi, że aby zostało ono uznane za ważne, musi wziąć w nim udział ponad połowa obywateli uprawnionych do głosowania. Podobnie decyzję uważa się za podjętą, w przypadku gdy opowie się za nią ponad połowa obywateli uprawnionych do głosowania.

Warto jednak podkreślić, że społeczeństwo litewskie w referendum wyraziło aprobatę dla zmian na rzecz podwójnego obywatelstwa na Litwie. Wśród argumentów, na które powoływali się jego zwolennicy, znalazły się:

1. Tożsamość narodowa. Litwa należy do państw o najszybszym tempie depopulacji („Komentarze IEŚ”, nr 243). Poza Litwą żyje około 1,3 mln osób narodowości litewskiej, czyli niemal jedna trzecia Litwinów. Podwójne obywatelstwo mogłoby być narzędziem pomocnym w utrzymaniu związku z bliskimi, wzmacnianiu poczucia przynależności, a także służyć do ochrony i wspierania litewskiej tożsamości narodowej na świecie.
2. Względy bezpieczeństwa. Uważa się, że podwójne obywatelstwo może kształtować odpowiedzialność obywatelską, a poprzez lobbowanie na rzecz korzystnych decyzji dla Litwy poza granicami państwa – także przyczyniać się do realizacji jej interesów narodowych oraz do wzmocnienia suwerenności i integralności terytorialnej.
3. Poczucie dyskryminacji. Zwolennicy zniesienia ograniczeń w kwestii podwójnego obywatelstwa wskazują, że nowe przepisy zrównają status prawny osób mieszkających poza granicami Litwy – tych, które opuściły Litwę przed 1940 r. (i ich potomków), oraz tych, które wyemigrowały po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Wynik referendum w sprawie podwójnego obywatelstwa potwierdza także rosnącą pozycję litewskiej diaspory, która wywiera coraz większy wpływ na decyzje rządu Litwy.

W Polsce z pewnych praw, zbliżonych do praw obywateli polskich, mogą korzystać obywatele Litwy należący do mniejszości polskiej, posiadający Kartę Polaka. Dzięki niej, zachowując obywatelstwo Litwy, są oni zwolnieni z niektórych opłat i mogą odbywać studia na takich samych zasadach jak obywatele Polski. W przyszłości podwójne obywatelstwo mogłoby zapewnić takie prawa także tym obywatelom Litwy, którzy nie posiadają Karty Polaka. W rejonie solecznickim, zamieszkiwanym zwarcie przez mniejszość polską, za liberalizacją przepisów w tym zakresie opowiedziało się 61,08% biorących udział w głosowaniu. Tym samym był to najniższy wynik w kraju.

[Zdj. Yauhen Yerchak / Zuma Press / Forum]