W maju 2024 r. władze Serbii podpisały umowę o długoterminowej dzierżawie dwóch nieruchomości, na których znajdują się elementy i części budynków Sztabu Generalnego i Ministerstwa Obrony, zniszczonych w 1999 r. wskutek ataków rakietowych NATO. Nietransparentna umowa między rządem Serbii i amerykańskim inwestorem zaskoczyła serbskie społeczeństwo. Wywołała również szereg kontrowersji i spotkała się z otwartymi protestami ze strony części partii opozycyjnych i środowisk eksperckich.
Stanowisko władz Serbii i amerykańskiego inwestora. 15 maja 2024 r. rząd Serbii podpisał z amerykańską firmą Affinity Global Development umowę o długoterminowej dzierżawie dwóch nieruchomości, na których znajdują się elementy i części budynków Sztabu Generalnego i Ministerstwa Obrony, zniszczonych w 1999 r. w czasie interwencji militarnej NATO przeciw Jugosławii.Dzierżawcą – a w perspektywie zapewne właścicielem – atrakcyjnych nieruchomości gruntowych w centrum Belgradu jest firma inwestycyjna związana z osobą Jareda Kushnera, zięcia prezydenta USA Donalda Trumpa (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 1271).
Władze Serbii na czele z prezydentem Aleksandrem Vučicem argumentowały, że zawarta umowa stanowi par excellence sukces rządu, który – w przeciwieństwie do poprzedników – znalazł inwestora i rozwiązał problem zniszczonego kompleksu budynków. Wskazywano także, że inwestycja ta przeniesie szereg korzyści, tj. potrzebną rewitalizację i rozwój wydzierżawionych nieruchomości. Podkreślano również, że w miejscu tym powstanie także – sfinansowany przez inwestora – kompleks pamięci, upamiętniający ofiary bombardowań NATO[1].
Były amerykański dyplomata Richard Grenell, będący faktycznym pośrednikiem w relacjach biznesowych między władzami Serbii i amerykańskim inwestorem, w marcu 2024 r. wskazywał z kolei, że zniszczenie Sztabu Generalnego w 1999 r. stanowiło znaczną stratę kulturową i architektoniczną, a inwestorzy z szacunkiem podchodzą do historii tej nieruchomości i pragną, aby inwestycja doprowadziła do przekształcenia symbolu minionego konfliktu w symbol serbsko-amerykańskiej „przyjaźni i odnowy”[2]. W podobnym tonie wypowiadał się w maju 2024 r. Asher Abehsera, dyrektor generalny Affinity Global Development, który podkreślił, że kształt centrum pamięci będzie wspólnym projektem (tj. powstanie we współpracy z architektami serbskimi), i stwierdził metaforycznie, że „rekonstrukcja nie oznacza jedynie budowy budynków, ale również »budowę« mostów między kulturami, poszanowanie przeszłości i tworzenie podstaw dla pomyślnej przyszłości”[3].
Protesty i kontrowersje. Działania rządu Serbii spotkały się z otwartą krytyką ze strony części opozycji politycznej i środowisk eksperckich, w tym akademików, konserwatorów zabytków, architektów i urbanistów. Argumentowano zatem, że:
Wnioski. Jakkolwiek władze Serbii na czele z prezydentem Vučiciem wskazywały na korzyści rozwojowe i modernizacyjne wynikające z umowy z amerykańskim inwestorem, część serbskiej opozycji politycznej i środowisk eksperckich otwarcie skrytykowała fakt zawarcia i warunki umowy. Zapowiedziano również podjęcie kroków prawnych w celu zablokowania inwestycji, podkreślając przy tym, że próba rozpoczęcia robót budowlanych w zniszczonym kompleksie Generalštabu spotka się z odpowiedzą w postaci protestów społecznych.
Opinie serbskiego społeczeństwa w kwestii sprzedaży i „rewitalizacji” nieruchomości są de facto podzielone. Wstępne – jedynie sygnalizacyjne – badania ankietowe pokazują bowiem, że umowę z amerykańską firmą inwestycyjną popiera niewielka część ankietowanych (11%), zaś większość Serbów opowiada się za odbudowaniem i przywróceniem wyglądu nieruchomości do stanu pierwotnego (30%) lub przekształceniem zrujnowanych budynków w centrum pamięci (41%)[6].
Wyniki te pokazują, że w dyskusji o „rewitalizacji” zniszczonego kompleksu Sztabu Generalnego i Ministerstwa Obrony w Belgradzie, obok argumentów stricte ekonomicznych i urbanistycznych, niezmiernie ważne pozostają również inne elementy, takie jak dziedzictwo architektoniczne i pamięć historyczna, a część serbskiego społeczeństwa jest w praktyce niechętna takiej komercjalizacji historycznej i symbolicznej nieruchomości. Dla Serbów zniszczone budynki Generalštabu pozostają bowiem niemym symbolem minionej wojny, przywołującym gorzkie wspomnienia o wielowymiarowych i dalekosiężnych konsekwencjach interwencji militarnej Sojuszu Północnoatlantyckiego (w której niewątpliwie kluczową rolę odegrały Stany Zjednoczone), w serbskiej narracji politycznej i historycznej niezmiennie określanej mianem „agresji NATO” (zob. „Komentarze IEŚ”, nr 18).
[1] Jak stwierdził G. Vesić, „ruiny nie powinny tam stać przez kolejne 25 lat”. Zob.: Vesić o lokaciji Generalštaba: Dobio sam ovlašćenje za potpisivanje memoranduma, N1, 13.03.2024.
[2] Grenel: Svi uključeni u projekat Generalštaba neverovatno osetljivi na istoriju objekta, N1, 19.03.2024.
[3] Vesić sa Kušnerovom firmom potpisao ugovor za Generalštab, N1, 15.05.2024.
[4] W ciągu ostatnich lat szereg kontrowersji w serbskim społeczeństwie wzbudził m.in. projekt modernizacji wybrzeża rzeki Sawy w centrum Belgradu, związany z głęboką rewitalizacją architektoniczną stolicy i budową nowoczesnego centrum mieszkalnego, biznesowego i rekreacyjnego„Belgrad na wodzie” (Beograd na vodi). Projekt ten realizowany jest przez władze Serbii we współpracy z inwestorem ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich.
[5] N. Rujević, Generalštab za zeta: „Srbija nije švedski sto“, DW, 27.03.2024; Arhitekte o sajmu i Generalštabu: Struka se oglasila i priznala svoj deo odgovornosti – „bolesnik je bolestan“, N1, 29.04.2024; P. V. Popović, Sve manipulacije vlasti za rušenje Generalštaba, N1, 28.05.2024; Konzervatori Republičkog zavoda za zaštitu spomenika usprotivili se rušenju zgrada Generalštaba i Ministarstva odbrane, Danas, 06.06.2024; RERI: Odluka vlade da ukine status kulturnog dobra Generalštaba – akt pravnog nasilja, N1, 19.11.2024.
[6] Želimo da čujemo vaše mišljenje: Šta uraditi s bombardovanim Generalštabom (ANKETA), N1, 19.03.2024.
[Zdj. główne: Kompleks budynków Generalštabu, 2018 / Fot. Konrad Pawłowski]
Konrad Pawłowski
Komentarze IEŚ 1272 (12/2025)
Między biznesem i polityką: umowa o „rewitalizacji” zniszczonych budynków Sztabu Generalnego i Ministerstwa Obrony w Belgradzie (cz. 2)