Republika Czeska wobec kryzysu uchodźczego (cz. 1)

Wzmożona migracja ludności ukraińskiej wywołana agresją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę postawiła Republikę Czeską w obliczu największego kryzysu migracyjnego od zakończenia II wojny światowej. W odpowiedzi na powstałą sytuację koalicyjny rząd Petra Fiali (ODS) już na początku wojny przygotował pakiet ustaw „Lex Ukrajina”, mających regulować zasady pobytu i zatrudniania uchodźców w państwie. W obecnej, stabilniejszej fazie kryzysu uchodźczego rząd Republiki Czeskiej w trybie przyśpieszonym przygotował nowe rozwiązania oraz szereg poprawek do przyjętego w marcu br. pakietu ustaw, mających zarówno usprawnić funkcjonowanie polityki migracyjnej i przeciwdziałać powstającym nadużyciom, jak też przyśpieszyć integrację uchodźców na rynku pracy. Zmianom mają ulec m.in. zasady udzielania pomocy humanitarnej, dostępność świadczeń humanitarnych, długość ubezpieczenia zdrowotnego czy warunki udzielania ochrony czasowej.

Zmiany zasad udzielania wsparcia materialnego. We wtorek 31 maja br. izba niższa parlamentu Republiki Czeskiej, liczbą głosów 158 na 161 obecnych, zatwierdziła nowelizację ustawy „Lex Ukraina”. Nowelizacja zakłada zaostrzenia w wypłatach świadczeń humanitarnych dla uchodźców z Ukrainy. Według założeń, świadczenia humanitarne w kwocie 5000 CZK – wypłacane dotychczas wszystkim osobom, które przybyły z Ukrainy do Republiki Czeskiej po 24 lutego 2022 r., tj. po rozpoczęciu przez Rosję inwazji na Ukrainę – zostaną ograniczone. Dostęp do środków utracą m.in. osoby posiadające bezpłatne zakwaterowanie z zapewnionym wyżywieniem i zagwarantowanymi podstawowymi środkami higieny. Ponadto pomoc humanitarna w kwocie 5000 CZK będzie udzielana od drugiego miesiąca pobytu w Republice Czeskiej tylko tym osobom, które potwierdzą pobyt na terytorium Czech. W ten sposób rząd chce ograniczyć możliwość pobierania świadczeń przez te same osoby w różnych państwach.

Prawo do ochrony czasowej. W nowelizacji przepisów rząd deklaruje również, że osoby posiadające obywatelstwo państw Unii Europejskiej, które gwarantuje im równoważne z obywatelami UE prawo przemieszczania się w obrębie wspólnoty, nie otrzymają w Republice Czeskiej ochrony czasowej. Przepis ten dotyczy szczególnie obywateli ukraińskich z obwodu zakarpackiego, którzy oprócz paszportu ukraińskiego mają też paszport węgierski. Sytuacja ta często odnosi się do etnicznych Romów, którzy w ostatnich latach uzyskali węgierskie paszporty w ramach prowadzonej przez Węgry od 2011 r. polityki narodowościowej, polegającej na uproszczeniu ścieżki uzyskania węgierskiego obywatelstwa przez Węgrów mieszkających poza granicami państwa. W przepisach podkreśla się także, że poza szczególnymi wyjątkami Republika Czeska w dalszym ciągu nie będzie wydawać wiz i zezwoleń na pobyt obywatelom Rosji i Białorusi.

Oszczędności w sektorze zdrowia. Zmiany w obowiązujących przepisach będą dotyczyły również długości gwarantowanego ubezpieczenia zdrowotnego dla uchodźców. W przyjętej przez niższą izbę parlamentu wersji ustawy zakłada się, że państwo będzie pokrywało koszty ubezpieczenia zdrowotnego dla uchodźców (z wyjątkiem dzieci i osób starszych) przez 150 dni, a nie – jak dotychczas – przez 360 dni. Początkowo koalicyjny rząd Petra Fiali (ODS) zaproponował skrócenie czasu gwarantowanego ubezpieczenia zdrowotnego do maksymalnie 180 dni. Przedstawiciele opozycyjnego wobec rządu ugrupowania ANO byłego premiera Czech Andreja Babiša proponowali natomiast skrócenie czasu objęcia uchodźców ubezpieczeniem zdrowotnym do 90, a nawet 60 dni. Finalna propozycja objęcia uchodźców ubezpieczeniem zdrowotnym przez 150 dni stanowi – poprzedzony blisko czterogodzinną debatą parlamentarzystów – kompromis rządu i partii opozycyjnych. Jak podkreślił minister spraw wewnętrznych Republiki Czeskiej Vít Rakušan (STAN), skrócenie czasu ubezpieczenia ma mieć charakter motywacyjny do podjęcia przez uchodźców pracy na terytorium Czech.

Realia rynku pracy. Ze względu na niedobory pracowników czeski rynek pracy ma duże zdolności absorpcji nowych pracowników. Jak wynika z danych Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych, zatrudnienie w Republice Czeskiej znalazło już ok. 58 tys. uchodźców w wieku produkcyjnym. Kolejne 8 tys. jest zarejestrowane w urzędach pracy jako osoby poszukujące zatrudnienia. Równocześnie dane ubezpieczycieli wskazują, że tysiące uchodźców z Ukrainy pracuje w Republice Czeskiej w oparciu o inne niż tradycyjne formy umów, a osoby, które są zatrudnione w ramach umowy o dzieło (czes. dohoda o provedení práce) z zarobkami do 10 000 CZK, nie są płatnikami ubezpieczenia zdrowotnego. Według danych największego ubezpieczyciela w Republice Czeskiej – VZP ČR (Všeobecná zdravotní pojišťovna České republiky), z końcem maja br. 35 tys. obywateli Ukrainy było zatrudnionych w ramach umowy o pracę, co stanowiło ok. 70% wszystkich zatrudnionych uchodźców w Republice Czeskiej. Liczba ta odpowiada ok. 18% osób w wieku produkcyjnym (spośród 333 tys. uchodźców ubezpieczonych w VZP ČR osoby w wieku produkcyjnym stanowią 190 tys. osób – tj. 57%).

Podsumowanie. Republika Czeska jest jednym z państw najbardziej dotkniętych kryzysem uchodźczym z Ukrainy. Od początku agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę ochronę czasową w Republice Czeskiej otrzymało 360 370 uchodźców z Ukrainy. Według oświadczenia ministra spraw wewnętrznych Víta Rakušana, w Czechach pozostaje ok. 75-80% zarejestrowanych uchodźców. Obecnie każdego dnia około tysiąca uchodźców wraca z Czech na Ukrainę, ale również około tysiąca osób przyjeżdża do Czech. Dane te pozostają szacunkowe, ponieważ nie wszyscy uchodźcy zgłaszają swój wjazd do Republiki Czeskiej i wyjazd z niej, a wielu z nich nie dopełnia obowiązku podania aktualnego miejsca zamieszkania.

Istotnym wyzwaniem dla Republiki Czeskiej jest obciążenie budżetowe w sektorze zdrowia. Według danych największej instytucji ubezpieczeniowo-finansowej – VZP ČR, średni roczny koszt na jednego ukraińskiego uchodźcę szacowany jest na 26 400 CZK. W skali państwa koszty opieki zdrowotnej dla uchodźców mogą być zatem wyższe aniżeli wpływy z ubezpieczeń. Do tej pory VZP ČR zarejestrowało prawie 333 000 uchodźców z Ukrainy. Inne zakłady ubezpieczeń zdrowotnych zarejestrowały ok. 38 000 uchodźców. VZP ČR szacuje, że koszty leczenia uchodźców w tym roku wyniosą ok. 6,9 mld CZK i prawdopodobnie przekroczą wpływy z ubezpieczeń o ok. 2,4 mld CZK.

Problemem w Republice Czeskiej pozostaje też wykorzystanie potencjału osób z Ukrainy na rynku pracy. Według danych Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych rynek pracy w Republice Czeskiej pozostaje chłonny. Jednocześnie potencjał przybyłych osób nie jest tu w pełni wykorzystywany. Dane Ministerstwa pokazują bowiem, że wśród uchodźców z Ukrainy 28,5% osób posiada wykształcenie wyższe, a 22,5% – maturę, a mimo tego osoby te zajmują głównie stanowiska przeznaczone dla osób o niskich kwalifikacjach, czyli nieodpowiadające ich wykształceniu. Ponadto po zakończeniu wojny na Ukrainie należy spodziewać się odpływu siły roboczej, przez co rozwiązanie problemu niedoboru siły roboczej w Republice Czeskiej może okazać się jedynie czasowe.