System opieki zdrowotnej Ukrainy w warunkach wojny

Pełnowymiarowa inwazja Rosji spowodowała znaczne szkody w systemie opieki zdrowotnej Ukrainy. Zniszczenie infrastruktury medycznej, niemożność przestrzegania standardów profilaktyki i leczenia, niedobór personelu medycznego i leków oraz zakłócenia logistyki uniemożliwiają terminową opiekę medyczną ludności kraju. Jednak, mimo znacznych zniszczeń i ciągłych masowych ostrzałów, ukraiński system medyczny przetrwał, przeorientował się i nadal świadczy usługi na terenie państwa kontrolowanym przez Ukrainę. Istotną rolę odegrała w tym pomoc międzynarodowego środowiska medycznego.

Zniszczenia i straty. W ciągu dziesięciu miesięcy wojny na Ukrainie uszkodzonych zostało 1160 obiektów infrastruktury medycznej, 160 zniszczono doszczętnie, a ok. 400 placówek medycznych znalazło się na terenach czasowo okupowanych. Według szacunków Banku Światowego sektor opieki zdrowotnej państwa poniósł straty w wysokości ponad 1 mld USD.

Priorytetem Ministerstwa Zdrowia Ukrainy (MZU) jest przywrócenie usług medycznych dla ludności, zwłaszcza dla osób wewnętrznie przesiedlonych, oraz miejsc pracy dla pracowników służby zdrowia. W tym czasie w pełni wznowiły pracę 122 placówki medyczne, a kolejnych 257 zostało odnowionych częściowo (wg danych MZU z 27 grudnia 2022 r.). Kontynuowana jest również rozbudowa sieci mobilnych ambulatoriów, na które szczególne zapotrzebowanie jest w obwodach winnickim i chmielnickim, gdzie przebywa najwięcej osób wewnętrznie przesiedlonych. Obecnie prawie jedna trzecia (30%) z nich ma problemy z dostępem do opieki zdrowotnej.

Ukraińska służba zdrowia boryka się też z pewnym niedoborem kadr, ponieważ 30 tys. pracowników medycznych wstąpiło do Sił Zbrojnych Ukrainy lub zostało wolontariuszami. Ponadto 2,3 tys. medyków wyjechało za granicę, a 4,3 tys. zostało wewnętrznie przesiedlonych. Ta ostatnia grupa pracowników medycznych napotkała poważne trudności w znalezieniu zatrudnienia na nowym miejscu, co zmusiło ją częściowo do zmiany zawodu lub opuszczenia Ukrainy. Pogorszyło to jeszcze bardziej potencjał kadrowy tego sektora. Sytuację komplikuje także brak aktualnych informacji co do dokładnej liczby obecnie działających pracowników medycznych.

Według stanu na 21 grudnia 2022 r. z możliwości znalezienia zatrudnienia w innej placówce medycznej w kraju skorzystało już 4313 przesiedlonych wewnętrznie medyków: 2011 lekarzy, 1514 specjalistów średniego personelu medycznego (pielęgniarki, położne, ratownicy medyczni, asystenci farmacji) i 788 pracowników technicznych. Największa liczba zatrudnionych pracowników służby zdrowia jest zarejestrowana w obwodach czerkaskim, charkowskim i połtawskim. W niektórych częściach Ukrainy, np. w obwodach zaporoskim, połtawskim czy dniepropietrowskim, lekarze, którzy opuścili te regiony, zostali „zastąpieni” przez specjalistów pochodzących z terenów czasowo okupowanych.

Obecnie nie da się w pełni oszacować strat wśród cywilnych pracowników medycznych, którzy zginęli w wyniku ostrzałów i wybuchów pocisków. Według ostatnich odpublicznionych danych ministra zdrowia Ukrainy Wiktora Liaszki zginęło 18 medyków, którzy pracowali w pogotowiu ratunkowym lub w cywilnych szpitalach, a 60 zostało poważnie rannych i hospitalizowanych w placówkach służby zdrowia.

Pomoc humanitarna i finansowa. Ze względu na systematyczne niszczenie ukraińskiej infrastruktury medycznej i problemy logistyczne od początku rosyjskiej inwazji szpitale borykają się z brakami niektórych leków i sprzętu. Z pomocą ukraińskiej służbie zdrowia przyszli zagraniczni filantropi, ukraińscy biznesmeni i wolontariusze. Według danych MZU od 29 grudnia 2022 r. w okresie stanu wojennego Ukraina otrzymała 10,5 tys. ton medycznej pomocy humanitarnej o wartości 12850 mln UAH (ok. 350 mln USD), na którą złożyły się m.in. leki, wyroby medyczne, a zwłaszcza aparatura medyczna, zarówno nowa, jak i używana, wraz z materiałami eksploatacyjnymi, transport sanitarny, meble medyczne, mobilne szpitale, agregaty prądotwórcze. Pomoc nadeszła z 35 krajów, zwłaszcza z państw należących do UE, Wielkiej Brytanii, Izraela, Indii, Kazachstanu, Norwegii, Turcji, Japonii, oraz od ponad 60 organizacji międzynarodowych i charytatywnych, zagranicznych instytucji medycznych, ukraińskiego i zagranicznego biznesu, a także rządów wielu innych państw. Ponadto zagraniczni partnerzy Ukrainy w 2022 r. współorganizowali ok. 2,1 tys. szkoleń z zakresu medycyny taktycznej i ratunkowej oraz innych zagadnień opieki zdrowotnej dla ukraińskich medyków.

Ukraiński sektor medyczny otrzymuje również bezpośrednią pomoc finansową. Do 30 grudnia 2022 r. na konto MZU za pośrednictwem platformy fundraisingowej UNITED24[1] wpłynęło ponad 1 mld UAH (ok. 28,4 mln USD). Za zebrane środki zakupiono ponad 9 tys. sztuk sprzętu medycznego oraz innego, a także środków transportu, m.in. 133 karetki reanimacyjne wyposażone w urządzenia niezbędne do transportu ciężko rannych, 13 opancerzonych samochodów ewakuacyjnych, 35 respiratorów transportowych i 28 respiratorów dziecięcych. Zakupiono też 81 stołów operacyjnych, 7954 przyrządy do unieruchamiania złamanych kończyn, 172 urządzenia do podciśnieniowego leczenia ran i 22 aparaty rentgenowskie.

Nagła i planowa opieka medyczna. Kolejnym ważnym obszarem międzynarodowej pomocy medycznej dla Ukrainy od początku wojny jest organizowanie ewakuacji medycznej i leczenia Ukraińców za granicą. Ranni są przyjmowani na leczenie i dalszą rehabilitację w wiodących specjalistycznych klinikach 29 krajów partnerskich, w tym Polski, Niemiec i innych państw UE, a także Norwegii, USA i Kanady.

W ramach współpracy MZU z Komisją Europejską i rządem RP oraz przy wsparciu WHO, Lekarzy bez Granic, Misji Medycznej, linii lotniczych i zespołów transportowych ratowników medycznych z Polski, Niemiec, Danii, Szwecji, Norwegii i innych krajów ranni lub chorzy Ukraińcy są przewożeni specjalnymi pojazdami medycznymi na lotniska pośrednie i huby ewakuacji medycznej. Jeden z takich hubów został otwarty w Jasionce niedaleko Rzeszowa na początku września 2022 r. Następnie w proces ten włączany jest specjalny transport lotniczy, który przewozi Ukraińców do krajów europejskich na specjalistyczne leczenie.

W czasie wojny przeprowadzono ewakuację medyczną dla 2354 pacjentów ze skomplikowanymi ranami kombinowanymi lub od min, oparzeń lub mającymi poważne choroby (w tym ponad 500 dzieci z chorobami nowotworowymi), których leczenie na Ukrainie jest obecnie trudne lub niemożliwe ze względu na zniszczoną lub uszkodzoną infrastrukturę medyczną. Według ministra zdrowia RP Adama Niedzielskiego w połowie grudnia 2022 r. w polskich szpitalach leczonych było ponad 100 ukraińskich żołnierzy oraz liczne grono cywilów.

Ponadto, w ramach współpracy MZU i Zachodnioukraińskiego Specjalistycznego Dziecięcego Centrum Medycznego ze Lwowa z globalną inicjatywą onkologów dziecięcych St. Jude Children’s Hospital (USA) i międzynarodową społecznością onkologów dziecięcych, ok. 1 tys. dzieci z chorobami nowotworowymi zostało ewakuowanych do dalszego leczenia w wiodących ośrodkach onkologicznych w USA, Kanadzie oraz UE, a zwłaszcza w Polsce.

Lekarze bez Granic na Ukrainie. Médecins Sans Frontières (MSF) to międzynarodowa niezależna medyczna organizacja humanitarna, która udziela pomocy osobom dotkniętym konfliktami zbrojnymi. Medycy organizacji pracują w ponad 70 krajach i od początku inwazji jako jedni z pierwszych udzielili wsparcia Ukrainie. Obecnie na Ukrainie działa ponad 600 przedstawicieli tej organizacji: ok. 120 cudzoziemców i ponad 500 Ukraińców (wśród nich są osoby wewnętrznie przesiedlone). Znajdują się oni w prawie wszystkich częściach państwa. Jednak głównym obszarem ich zainteresowania są deokupowane i przyfrontowe terytoria Ukrainy, ponieważ wielu dotychczasowych pracowników opuściło te tereny. Działają tam mobilne ambulatoria Lekarzy bez Granic, które zapewniają podstawową opiekę medyczną i wsparcie psychologiczne Ukraińcom dotkniętym wojną. Każdy zespół mobilnego ambulatorium składa się z lekarza, pielęgniarki, psychologa i pracownika socjalnego. Ważną inicjatywą organizacji stał się też transport rannych i ciężko chorych z regionów przyfrontowych. Ogółem pociągi ewakuacyjne Lekarzy bez Granic od końca marca 2022 r. przewiozły do bezpieczniejszych części Ukrainy 2,5 tys. pacjentów.

Wnioski. Ukraiński system opieki zdrowotnej był nieprzygotowany do pełnowymiarowej wojny. Jednak, mimo znacznych zniszczeń infrastruktury i ciągłego zmasowanego ostrzału, problemów z zaopatrzeniem lub niedoborem leków, przetrwał i przekształcił się zgodnie z nowymi potrzebami. Przeciwdziałanie wyzwaniom wojny znacznie ułatwiła szybka humanitarna, finansowa oraz edukacyjna pomoc zagranicznych partnerów Ukrainy i międzynarodowego środowiska medycznego, a także zaoferowana przez nich możliwość specjalistycznego leczenia i rehabilitacji Ukraińców za granicą.

Na skutek przemieszczenia się dużej liczby ludności na inne tereny kraju i poza jego granice zapotrzebowanie na usługi medyczne uległo istotnym przeobrażeniom. Jednocześnie zmniejszyły się możliwości działania systemu opieki zdrowotnej, zwłaszcza na obszarach, gdzie toczą się aktywne działania wojenne, co doprowadziło do zaburzenia równowagi zasobów i personelu w sektorze opieki zdrowotnej. Dlatego ważna jest kwestia poszukiwania alternatywnych źródeł finansowania tego sektora i stworzenia warunków zachęcających prywatny kapitał do inwestowania w odbudowę i rozwój placówek medycznych na Ukrainie, w szczególności najbardziej dotkniętych wojną.

[1] Inicjatywa UNITED24 została uruchomiona przez prezydenta Wołodymyra Zełenskiego w maju 2022 r. jako główne miejsce zbiórki datków charytatywnych z całego świata na rzecz Ukrainy. Zebrane środki są przekazywane na oficjalne konta Narodowego Banku Ukrainy i przydzielane przez wyznaczone ministerstwa na pokrycie najpilniejszych potrzeb w trzech obszarach: obrony i rozminowywania, pomocy medycznej i odbudowy.

[Zdjęcie: Міністерство охорони здоров’я України]