Sytuacja uchodźców z Ukrainy w Republice Czeskiej: szanse i zagrożenia

Rozpoczęta 24 lutego 2022 r. inwazja Federacji Rosyjskiej na Ukrainę przełożyła się na niespotykaną dotychczas skalę uchodźstwa w regionie. W przypadku Republiki Czeskiej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przyznało tymczasową ochronę ponad 500 tys. obywateli Ukrainy, z których w Republice Czeskiej pozostało ok. 330 tys. Szeroko zakrojona pomoc władz Republiki Czeskiej oraz czeskiego społeczeństwa od początku wojny pozwalała przynajmniej częściowo rozwiązywać problemy uchodźców w perspektywie makrospołecznej. Obowiązujące obecnie znowelizowane przepisy w znacznym stopniu ograniczają jednak dotychczasowe formy pomocy, zaostrzając m.in. dostęp do świadczeń pomocy finansowej. Rozwiązania przyjęte przez rząd w pakiecie ustaw Lex Ukrajina 5 mogą w krótkim czasie skutkować szeregiem problemów społecznych.

Pomoc mieszkaniowa. W znowelizowanym pakiecie ustaw Lex Ukrajina 5 koalicyjny rząd Petra Fiali przewidział redukcję świadczeń pomocowych dla osób, których pobyt na terytorium Republiki Czeskiej przekroczył 150 dni. W efekcie po 1 lipca 2023 r., kiedy nowe przepisy weszły w życie, część uchodźców z Ukrainy może mieć znaczne trudności mieszkaniowe. Ustawa przewiduje m.in. podział uchodźców na dwie grupy, tj. osoby, które nie potrzebują szczególnej pomocy, oraz osoby bardziej wrażliwe społecznie, do których należą: dzieci, seniorzy, studenci studiów dziennych na czeskich uczelniach wyższych, matki z dziećmi poniżej szóstego roku życia, osoby z niepełnosprawnościami i ich opiekunowie. Ponadto zmiana przepisów dotyczyć będzie także tzw. solidarnościowych gospodarstw domowych, a dokładnie form ich finansowania i organizacji. Zniesione zostanie dofinansowanie dla osób, które otrzymują je obecnie za udostępnianie uchodźcom części swojego mieszkania. Ta forma pomocy przeniesiona zostanie do pakietu wsparcia finansowego dla uchodźców, natomiast możliwość zamieszkania w tych lokalach będzie podlegała procesowi rejestracji. W przypadku jej braku dodatek mieszkaniowy zostanie zlikwidowany. Sytuacja ta doprowadzić może w skrajnych przypadkach nawet do bezdomności osób uchodźczych, które ze względu na trudną sytuację ekonomiczną nie będą zdolne do sfinansowania swoich potrzeb mieszkaniowych.

Ubóstwo ekonomiczne. Negatywnym zjawiskiem społecznym dotyczącym uchodźców pozostaje skala ubóstwa w tej grupie społecznej. Dochody większości gospodarstw domowych osób uchodźczych pozostają o wiele niższe, aniżeli dochody obywateli Czech. Nierzadko, pomimo posiadanych kwalifikacji, uchodźcy pracują w najniżej opłacanych zawodach. Ponadto osoby uchodźcze statystycznie częściej aniżeli obywatele Czech mają problemy finansowe związane z wydatkami bieżącymi – blisko dwie trzecie uchodźców z Ukrainy przebywających w Republice Czeskiej doświadcza ubóstwa finansowego. Aż 80% z nich nie jest w stanie pokryć wydatków, które przekraczają 13 600 CZK (ok. 2700 zł). Jak wynika z badań przeprowadzonych w Republice Czeskiej przez PAQ Research, pomimo wzrostu zatrudnienia wśród Ukraińców, odsetek uchodźców znajdujących się w poważnej deprywacji materialnej, których nie stać na opłacenie większości codziennych potrzeb, pozostaje wysoki.

Rynek pracy. Według aktualnych danych w grupie aktywnej zawodowo pracuje ok. 60% osób uchodźczych przy widocznej tendencji wzrostowej. Równocześnie w procesie tym obserwowalna jest jednak pewna stagnacja, a poziom bezrobocia wśród uchodźców pozostaje statystycznie wyższy niż w populacji czeskiej. O ile w sierpniu 2022 r. brak zatrudnienia wskazało 49% osób przybyłych z Ukrainy do Republiki Czeskiej, o tyle w danych z marca 2023 r. brak zatrudnienia dotyczył 35% takich osób. Równocześnie 44% osób z Ukrainy wskazywało na posiadanie zatrudnienia jedynie w Republice Czeskiej, 12% – na zatrudnienie w Republice Czeskiej oraz w Ukrainie (w formie pracy zdalnej), a 8% – tylko w Ukrainie.

Równocześnie uchodźcy, którzy znają język czeski w stopniu przynajmniej średniozaawansowanym, mają lepsze warunki do wejścia na lokalny rynek pracy, a tym samym dwukrotnie częściej aniżeli osoby bez znajomości języka czeskiego mają pracę na terytorium Czech. Jednak również w tym przypadku problemem pozostaje praca na nisko płatnych stanowiskach – niższych niż te, do których osoby te posiadają kwalifikacje. W lutym 2023 r. ok. 66% osób z Ukrainy pracowało poniżej swoich kwalifikacji. Według dostępnych analiz największą przeszkodą na rynku pracy pozostaje bariera językowa, przy czym znaczną rolę odgrywają także obawy pracodawców przed powrotem Ukraińców do ojczyzny, a w efekcie – przed utratą pracowników. Znalezienie stabilnej pracy i mieszkania utrudniają również inne czynniki, w tym m.in. macierzyństwo. Według dostępnych danych kobiety z małymi dziećmi stanowią grupę szczególnie narażoną na bezrobocie. Okazuje się, że jeśli w rodzinie jest dziecko, które nie chodzi jeszcze do szkoły, to jest bardziej prawdopodobne, że rodzic nie ma zatrudnienia. Problem ten szczególnie dobrze widać w dużych miastach, gdzie liczba miejsc w przedszkolach jest od dawna ograniczona, co wymusza pozostanie rodzica w domu z dzieckiem.

Podsumowanie. Od 1 lipca pomoc państwa dla uchodźców wojennych z Ukrainy uległa znacznym zmianom, w dużym stopniu ograniczając możliwość bezpłatnego bądź przystępnego cenowo zakwaterowania. Według PAQ Research ok. 23% uchodźców mieszka obecnie w hostelach lub hotelach Równoczesne ograniczenie dostępu do świadczeń pomocy materialnej może się negatywnie przełożyć na funkcjonowanie uchodźców w społeczeństwie. Pakiet ustaw Lex Ukraina 5 niewątpliwie może obniżyć – nierzadko już niski – standard życia osób ubiegających się o ochronę czasową. Ponadto ze względu na to, że rząd zamierza zrewidować świadczenia socjalne, a kwota wsparcia miałaby się opierać na różnicach między rzeczywistym dochodem gospodarstwa domowego, kosztami mieszkaniowymi i kwalifikowalnością do wsparcia, nowe przepisy mogą zwiększyć liczbę osób zatrudnionych bez umowy o pracę. Sytuacja ta, z uwagi na zachęty do podjęcia nielegalnej pracy poprzez powiązanie wsparcia z dopuszczalnym dochodem, może poszerzyć „szarą strefę”. Dodatkowo może to przyśpieszyć decyzję części uchodźców o powrocie do Ukrainy bądź wyjazdu do innych państw UE. Już obecnie, według niektórych danych, prawie połowa uchodźców chce wrócić na Ukrainę.

Niewątpliwie jedną z najważniejszych kwestii jest także integracja uchodźców na rynku pracy. Do największych wyzwań w tym procesie należy znajomość języka czeskiego wśród uchodźców, co pozostaje kluczowym warunkiem wstępnym odpowiedniego zatrudnienia. Czynnych na rynku pracy jest aż 70% uchodźców mówiących po czesku i tylko 38% tych, którzy w ogóle w tym języku się nie porozumiewają. Nauczanie języka czeskiego powinno znaleźć się wśród priorytetów władz państwa. Należy również przyspieszyć uznawanie kwalifikacji i wzmocnić motywację uchodźców do przekwalifikowania się.

[Zdjęcie: DAVID W CERNY / Reuters / Forum]