W przeddzień 9 maja: znaczenie pomników sowieckich w Europie Środkowej

31 lat po obaleniu komunizmu w państwach Europy Środkowej w dalszym ciągu istnieją setki pomników upamiętniających żołnierzy Armii Czerwonej. Znajdują się zarówno w miejscach publicznych, jak i na cmentarzach. W ostatnich tygodniach obserwuje się liczne akty ich niszczenia jako wyraz protestu wobec rosyjskiej inwazji oraz dowód solidarności z Ukraińcami. Działania te mogą przybrać na sile wraz ze zbliżającym się dniem 9 maja, który przez Rosję celebrowany jest jako dzień zakończenia II wojny światowej i zwycięstwa nad nazizmem.

Konflikty wokół pomników sowieckich. W latach 90. XX wieku proces usuwania lub wyburzania pomników sowieckich inicjowany był oddolnie, a działania te zwykle były sankcjonowane przez władze krajowe. Miały być symbolem odnowy moralnej, negacji systemu totalitarnego, walki z korupcją i kolaboracją. Usunięte pomniki trafiały zazwyczaj na cmentarze poległych żołnierzy Armii Radzieckiej. Jednak część mniej kontrowersyjnych, lokalnych pomników pozostała. Zarówno bowiem na poziomie lokalnym, jak i narodowym nie było zgody co do ich przyszłości, jak i szerzej, co do jednolitej polityki historycznej w odniesieniu do dziedzictwa sowieckiego. W wielu postkomunistycznych państwach debaty były reprezentowane przez dwie narracje: dyskredytującą całkowicie władze komunistyczne oraz legitymizującą część osiągnięć idei socjalistycznych. Konflikty wokół polityki historycznej spowodowane brakiem spójności społecznej (i narodowościowej) odzwierciedlały tzw. wojny pomnikowe, których najbardziej wymownym przykładem jest Pronkssõdur, Brązowy Żołnierz w Tallinie, którego przeniesienie z centralnego miejsca na bardziej oddalony cmentarz doprowadził do kilkudniowych zamieszek, w wyniku których śmierć poniosła jedna osoba (2007). W symboliczny sposób utożsamiają trwającą od lat 90. XX wieku dekomunizację w państwach Europy Środkowej, polegającą na odrzuceniu dziedzictwa komunistycznego bądź uznaniu go za część dziedzictwa historycznego.

Wiele państw Europy Środkowej zdecydowało się na unormowania prawne, które miały usankcjonować dotychczasowe działania w zakresie wyburzania lub pozostawiania pomników oraz wytyczyć kierunki polityki historycznej na przyszłość. W ten sposób legitymizowały proces dekomunizacji (Polska, Gruzja, Ukraina) lub zabezpieczały się przed możliwością pogorszenia stosunków z Rosją (Litwa).

Wandalizm i ekspresja artystyczna. Brak kontroli nad polityką pamięci w Europie Środkowej spowodował żywiołowy proces niszczenia i usuwania pomników, który niekiedy miał charakter aktów wandalizmu. Najbardziej radykalne działania dotyczyły największych, najbardziej wyrazistych pomników stojących w centralnych miejscach, na skwerach i placach. Burzenie pomników, stanowiące symboliczny akt oczyszczenia i rozliczenia się z komizmem, z reguły szybko zyskiwało aprobatę społeczną i legitymizację władzy. W 2009 r. w Gruzji doszło do bodaj najbardziej spektakularnego usunięcia pomnika sowieckiego, który został wysadzony w powietrze. Odpryskami betonu zostało jednak ranionych kilka osób, a dwie w wyniku poniesionych obrażeń zmarły. W jego miejscu miał powstać nowy budynek parlamentu. Pomniki były również wykorzystywane w instalacjach artystycznych. Przykładem tego typu jest czołg nr 23 znajdujący się w Pradze, jeden z najsłynniejszych pomników sowieckich w ogóle. W 1991 r. David Černý, wówczas student akademii sztuk pięknych, wraz z grupą przyjaciół pomalował czołg na różowo. Podobną sławą cieszy się pomnik Armii Radzieckiej w Sofii – w 2011 r. postacie żołnierzy przemalowano w ikony amerykańskiej popkultury, a w 2012 r. nałożono im kominiarki nawiązujące do wcześniej aresztowanych członkiń rosyjskiego zespołu punkrockowego Pussy Riot. Taką formę ekspresji artystycznej należy tłumaczyć euforią odrodzenia narodowego i negacją systemu autorytarnego, które towarzyszyły przemianom politycznym.

Pomniki sowieckie a rola Rosji. Podczas gdy największa liczba pomników została zdemontowana lub wyburzona w latach 90. XX wieku, w ostatnich latach tego typu działań było stosunkowo niewiele. Dyskusje dotyczące roli pomników wdzięczności i tego, co powinno się z nimi stać, zazwyczaj pojawiały się w dyskursie publicznym w okolicy 9 maja, kiedy to pomniki stawały się miejscem celebracji zwycięstwa Armii Radzieckiej. Wtedy też dochodziło do częstych prowokacji, inicjowanych przez grupy zarówno lewicowe, jak i prawicowe.

Proces niszczenia pomników przybierał na sile wraz z istotnymi wydarzeniami w Europie Środkowej i Wschodniej, takimi jak wojna rosyjsko-gruzińska (2008) i aneksja Krymu przez Rosję (2014). W lutym 2014 r. pomnik Armii Radzieckiej w Sofii został pomalowany w kolory ukraińskiej flagi. Podobnie pomalowano pomnik na cmentarzu sowieckim w Krupiach na Litwie we wrześniu 2014 r. W tym samym czasie podjęto próbę usunięcia obelisku w Szawlach na Litwie, tzw. Wiecznego Ognia, upamiętniającego żołnierzy sowieckich. Ostatecznie udało się to dopiero po pięciu latach. Ostre reakcje ze strony władz rosyjskich wywołał szczególnie demontaż pomnika gen. Iwana Czerniachowskiego w Pieniężnie w Polsce we wrześniu 2015 r. MSZ Rosji potępiło działania władz i apelowało o zapobieżenie oczernianiu pamięci sowieckich żołnierzy, którzy poświęcili swoje życie za wyzwolenie Europy od nazizmu.

Pomniki sowieckie a wojna rosyjsko-ukraińska. W wyniku rosyjskiej inwazji Rosji na Ukrainę w wielu miastach europejskich nasiliły się akty niszczenia obiektów. W Bratysławie policja wszczęła śledztwo po tym, jak anonimowy sprawca pomalował w kolorach niebieskim i żółtym pomnik poległych żołnierzy radzieckich w Slavínie, jeden z największych pomników wojennych na Słowacji. Do podobnych incydentów doszło w przypadku cmentarza w Gnieźnie oraz poznańskiej Cytadeli. Na niebiesko i żółto pomalowano także pomnik Zwycięstwa w Rydze. Uszkodzono pomnik Brązowego Żołnierza w Tallinie. Zniszczony został również sowiecki pomnik wojenny w berlińskim parku Treptower, który obmalowano czerwoną farbą, co miało symbolizować plamy krwi. Wypisano też hasła nawiązujące do zbrodni wojennych popełnionych przez wojska rosyjskie w Buczy.

Po inwazji Rosji na Ukrainę wznowiono również dyskusje na temat usuwania sowieckich pomników z przestrzeni miejskiej. W Rosieniach na Litwie pomnik sowieckich żołnierzy został zasłonięty czarną płachtą, do czasu podjęcia decyzji przez władze państwowe, co robić z niechcianym dziedzictwem. Podobnie jak wiele innych, znajduje się on na krajowej liście dziedzictwa, dlatego w większości przypadków o usunięciu pomników decyduje Ministerstwo Kultury Litwy. Według danych tej instytucji na Litwie znajduje się około 160 miejsc upamiętniających żołnierzy radzieckich, z czego połowę stanowią pomniki sowieckie. Z kolei w Polsce 20 kwietnia br. rozebrano kolejne trzy pomniki Armii Czerwonej, znajdujące się w województwach dolnośląskim i wielkopolskim. Według szacunków Instytutu Pamięci Narodowej w polskiej przestrzeni publicznej znajduje się około 60 pomników ku czci żołnierzy Armii Czerwonej.

Wnioski

1. Pierwotnie pomniki sowieckie symbolizowały wyzwolenie narodów Europy Środkowej spod okupacji i zwycięstwo Armii Radzieckiej nad nazizmem. Większości obywateli tych państw przypominają jednak o bolesnych doświadczeniach reżimu komunistycznego, zniewoleniu i długotrwałej obecności wojsk sowieckich w Europie Środkowej. Po upadku komunizmu wiele pomników zostało usuniętych z przestrzeni publicznej, ale część z nich pozostała i wzbudza liczne kontrowersje, a niejednokrotnie powoduje ostre podziały społeczne.
2. Państwa Europy Środkowej nie wypracowały jednolitego podejścia do dziedzictwa sowieckiego. Z jednej strony, umowy międzynarodowe i bilateralne zobowiązują państwa do ochrony pomników i miejsc pamięci Armii Radzieckiej. Z drugiej, ze względu na szczególną sytuację międzynarodową podejmowano próby legalnego usunięcia pomników. Dochodziło też do licznych aktów wandalizmu. W szczególności z powodu agresywnej polityki Rosji – aneksji Krymu i inwazji na Ukrainę – pomniki sowieckie były oblewane farbą i niszczone.
3. Pomniki sowieckie pełnią szczególną rolę w Dzień Zwycięstwa, obchodzony 9 maja, kiedy to, zgodnie z narracją prokremlowską, upamiętnia się poległych w II wojnie światowej żołnierzy radzieckich. Z tego powodu wzrasta prawdopodobieństwo prowokacji ze strony grup prorosyjskich, jak i sił prawicowych.