W przededniu wyborów prezydenckich na Łotwie

Wybór na urząd prezydenta Łotwy, którego dokonuje się głosami przynajmniej połowy wszystkich członków parlamentu, odbędzie się 31 maja 2023 r. Obecny prezydent Egils Levits, popierany do tej pory przez centrowo-konserwatywne partie Nową Jedność (JV) i Sojusz Narodowy (NA), wycofał swoją kandydaturę. Ugrupowania te nominowały więc obecnego ministra spraw zagranicznych Edgarsa Rinkēvičsa (JV). Koalicji rządowej, w której skład, oprócz wyżej wymienionych partii, wchodzi także Zjednoczona Lista (AS), nie udało się porozumieć w sprawie wspólnego kandydata na stanowisko prezydenta, bowiem ta ostatnia zarekomendowała biznesmena Uldisa Pīlēnsa. O fotel prezydenta zawalczy także reprezentantka Postępowych – Elīna Pinto.

Pozycja ustrojowa prezydenta na Łotwie. Łotwa jest republiką parlamentarną. Prezydent wybierany jest przez parlament (Saeimę) w wyborach pośrednich na czteroletnią kadencję w głosowaniu jawnym, większością, tj. głosami co najmniej 51 członków (Saeima liczy 100 mandatów). Ta sama osoba nie może sprawować urzędu prezydenta więcej niż osiem lat. Zgodnie z konstytucją kandydat na prezydenta musi korzystać z pełni praw obywatelskich i ukończyć 40 lat. Prezydent musi być także neutralny politycznie, co oznacza, że jego urząd nie może być sprawowany równolegle z żadnym innym urzędem, a jeżeli osoba wybrana na prezydenta jest członkiem Saeimy, musi zrezygnować z mandatu posła.

Prezydent ma ograniczoną władzę wykonawczą, a Saeima ma najwyższą pozycję ustrojową w państwie – jest jedyną instytucją, która może przyjmować ustawy oraz zmienić konstytucję Łotwy (Satversme), zatwierdzać i nadzorować rząd, mianować i zatwierdzać najwyższych urzędników państwowych, odgrywa również istotną rolę w polityce zagranicznej państwa. Natomiast kompetencje prezydenta dotyczą przede wszystkim polityki zagranicznej (reprezentuje Łotwę w stosunkach międzynarodowych, mianuje przedstawicieli dyplomatycznych Łotwy oraz przyjmuje przedstawicieli dyplomatycznych innych państw), a także wymiaru bezpieczeństwa i obrony (jest naczelnym wodzem Sił Zbrojnych Łotwy, a w czasie wojny mianuje naczelnego dowódcę). W zakresie polityki wewnętrznej ma prawo inicjatywy ustawodawczej, może ponadto wnioskować o skrócenie kadencji parlamentu. W takiej sytuacji ogłaszane jest referendum ogólnokrajowe, w którym obywatele opowiadają się za rozwiązaniem Saeimy lub przeciw. Jeżeli w referendum przeciw rozwiązaniu Saeimy oddano więcej niż połowę głosów, wówczas to prezydent traci swoje stanowisko, a Saeima wybiera osobę, która zastępuje prezydenta (funkcja przewodniczącego) na czas pozostałej kadencji. Prezydent może także zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej, jeżeli opowie się za tym co najmniej dwie trzecie członków parlamentu.

Ustawa o wyborze prezydenta państwa (Valsts prezidenta ievēlēšanas likums) stwierdza, że prezydent jest wybierany w drodze głosowania jawnego. Oznacza to, że na karcie do głosowania wpisane jest imię i nazwisko głosującego parlamentarzysty. Jeżeli żaden z kandydatów nie zdobędzie wymaganej liczby głosów, organizuje się drugą turę. Jeżeli ponownie jeden z kandydatów nie uzyska większości bezwzględnej, ten, który otrzymał najmniejszą liczbę głosów, wycofuje się. Parlamentarzyści głosują więc na pozostałych kandydatów. Jeżeli w turze pozostaje jeden kandydat, który nie uzyska poparcia co najmniej 51 głosów, organizuje się ponowne wybory prezydenckie, zgłaszając nowych kandydatów. Do tej pory wyboru dokonywano zwykle w drugiej lub trzeciej turze (wyjątkowe pod tym względem były wybory w 1927 r., kiedy Gustavs Zemgals został wybrany na prezydenta dopiero po dziesięciu turach głosowania). Nowy prezydent powinien rozpocząć sprawowanie urzędu 9 lipca.

Nominowani kandydaci. W połowie kwietnia 2023 r. konserwatywna partia Sojusz Narodowy (Nacionālā apvienība, NA)[1] poparła nominację obecnego prezydenta Egilsa Levitsa na reelekcję („Komentarze IEŚ”, nr 32). NA wyraził uznanie dla dotychczasowej pracy Levitsa, zwłaszcza we wzmacnianiu bezpieczeństwa Łotwy, w reprezentowaniu interesów z zakresu polityki zagranicznej, a także zapobieganiu wyzwaniom demograficznym. Kandydaturę Levitsa poparła także liberalno-konserwatywna partia premiera Krišjānisa Kariņša – Nowa Jedność (Jaunā Vienotība, JV). Obie partie mają jedynie 39 mandatów, co oznacza, że na Levitsa musiałaby zagłosować przynajmniej jeszcze jedna partia. Partie opozycyjne – populistyczna, konserwatywno-społeczna Łotwa na Pierwszym Miejscu (Latvija pirmajā vietā, LPV), eurosceptyczna Za Stabilność (Stabilitātei!, S!) oraz częściowo Związek Zielonych i Rolników (Zaļo un Zemnieku savienība, ZZS) – oznajmiły jednak, że nie poprą jego reelekcji.

Pomimo wcześniejszej deklaracji, 10 maja Egils Levits zdecydował, że nie będzie kandydował na drugą kadencję. Oceniając niskie prawdopodobieństwo wyboru jego osoby, stwierdził, że obecny skład parlamentu „nie może zagwarantować prozachodniej orientacji Łotwy”, dając wyraźnie do zrozumienia, że nie chciałby uzyskać poparcia prokremlowskich sił politycznych (w powszechnej ocenie do tej grupy należą S! i LPV). W związku z tym JV wystawiła kandydaturę Edgarsa Rinkēvičsa. Ma on za sobą wieloletnie doświadczenie jako szef kancelarii prezydenta Valdisa Zatlersa, a od 2011 r. pełni funkcję ministra spraw zagranicznych. Drugim kandydatem jest Uldis Pīlēns, nominowany przez będącą w koalicji rządowej, obok JV i NA, Zjednoczoną Listę (Apvienotais saraksts, AS). Pīlēns jest liderem i założycielem AS, współwłaścicielem i prezesem zarządu koncernu budowlano-przemysłowego (kilkakrotnie trafiał na listy łotewskich milionerów). W przeszłości był członkiem Rady Miejskiej Lipawy. W wyborach popierają go AS oraz partie opozycyjne: ZZS, S! i LPV. Razem ugrupowania te miałyby 51 głosów (pod warunkiem, że wszyscy członkowie partii na niego zagłosują). O fotel prezydencki zawalczy również kandydatka socjaldemokratycznej i proeuropejskiej partii Postępowi (Progresīvie) Elīna Pinto, posiadająca doświadczenie w administracji państwowej (jako doradczyni prezydenta Levitsa), a także w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa (m.in. jako konsultantka w OECD i Radzie Europy oraz tłumaczka w KE).

Ocena społeczna. Obecnie urzędujący prezydent Egils Levits nie cieszy się wysokim poparciem społecznym. W marcu 2023 r. jedynie 27% obywateli Łotwy oceniło jego działania pozytywnie, podczas gdy 64% było wobec niego krytycznych (badania SKDS). Chociaż jego rating nieznacznie poprawił się w pierwszych miesiącach tego roku, Levits jest najniżej ocenianym prezydentem wśród osób sprawujących ten urząd po 1991 r. (najwyższym poparciem cieszyła się Vaira Vīķe-Freiberga, sprawująca prezydenturę w latach 1999-2007). Najwięcej zwolenników Levits ma wśród wyborców NA (55%) oraz JV (40%), a także pozostającej poza parlamentem – Partii Konserwatywnej (Konservatīvie). Z kolei jego przeciwnikami są w przeważającej części wyborcy Zjednoczonej Listy – trzeciej co do wielkości siły politycznej w parlamencie. Ponadto badania opinii publicznej (SKDS) z kwietnia 2023 r. pokazały, że 33,8% ankietowanych poparłoby Uldisa Pīlēnsa, a 14,5% – obecnego prezydenta Egilsa Levitsa. Jednocześnie 36% respondentów wolałoby widzieć na stanowisku prezydenta innego kandydata. Kandydaturę Pīlēnsa poparłoby 85% wyborców Zjednoczonej Listy, a także 63% zwolenników LPV, kierowanej przez oligarchę Ainārsa Šlesersa, oraz 42% wyborców ZZS (szerzej o partiach zob. „Komentarze IEŚ”, nr 438).

Wnioski

1. Utworzona po wyborach parlamentarnych w październiku 2022 r. trójstronna koalicja JV, NA i AS, posiadająca łącznie 54 mandaty w 100-osobowej Saeimie („Komentarze IEŚ”, nr 720), nie zdołała wystawić wspólnego kandydata w wyborach prezydenckich. Oznacza to, że kandydaci zgłoszeni przez te partie będą musieli zabiegać o głosy opozycji. Ze względu na brak wystarczającego poparcia obecnie urzędujący prezydent wycofał się z ubiegania o reelekcję (nie jest to sytuacja wyjątkowa dla łotewskiej polityki, gdyż po 1991 r. jedynie Vaira Vīķe-Freiberga pełniła tę funkcję przez dwie kadencje). Obecnie największe szanse na wybór ma kandydat AS – Uldis Pīlēns, popierany przez opozycyjne S! i LPV oraz częściowo przez ZZS. Najmniejsze poparcie ma z kolei Elīna Pinto. Jednak jej wycofanie po drugiej turze głosowania zwiększyłoby szanse Rinkēvičsa.

2. Wybór Uldisa Pīlēnsa może mieć dalsze konsekwencje dla koalicji rządowej. Brak poparcia ze strony AS dla kandydata zaproponowanego przez JV i NA niewątpliwie pogłębił dotychczasowe różnice zdań między koalicjantami. Nie jest też wykluczone, że obecna koalicja rozpadłaby się, a na jej miejsce powstałaby nowa. Obecnie trwają nieoficjalne rozmowy pomiędzy JV, ZZS i Postępowymi (razem 52 mandaty). Co ciekawe, stanowisko ZZS wobec nominacji kandydatów nie jest znane, a to od tego ugrupowania będzie zależeć wybór kandydata na prezydenta.

3. Pozycja prezydenta na Łotwie nie jest znacząca, a poziom zaufania społecznego wobec tej instytucji jest jednym z najniższych od 1991 r. („Komentarze IEŚ”, nr 330). Jako próba podniesienia jego roli w państwie pojawia się pomysł zmiany sposobu jego wyboru. W ostatnim czasie po raz kolejny do Saeimy wpłynął zbiorowy wniosek obywateli w kwestii wyborów powszechnych na stanowisko prezydenta. Opinie społeczeństwa są jednak w tej kwestii podzielone. Aby naród mógł wybrać prezydenta, konieczna byłaby zmiana konstytucji.

[1] Pełna nazwa partii: Wszystko dla Łotwy!/Ojczyzna i Wolność (Nacionālā apvienība „Visu Latvijai!” – „Tēvzemei un Brīvībai/LNNK”).

[Zdjęcie: Pałac w Rydze / domena publiczna]