Tranzyt gazu ziemnego do obwodu kaliningradzkiego a bezpieczeństwo energetyczne Litwy

Litwa konsekwentnie opowiada się za jak najmocniejszymi sankcjami wobec Rosji w związku z atakiem na Ukrainę, których ważnym elementem jest ograniczenie handlu z obwodem kaliningradzkim. Przykładem tych działań jest ustawowy zakaz importu gazu ziemnego z Rosji. Tranzytowe położenie Litwy sprawia, że jest to kluczowe państwo dla zapewnienia funkcjonowania gospodarki obwodu kaliningradzkiego. Potencjalne retorsje Rosji, w chwili zablokowania tranzytu przez Litwę, miałyby ograniczony skutek ze względu na podjęte przez nią działania na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego.

Kierunki dostaw gazu ziemnego do obwodu kaliningradzkiego. Obecnie zapotrzebowanie Kaliningradu na gaz ziemny kształtuje się na poziomie 2,7 mld m³ rocznie. Dostawy realizowane są w trojaki sposób. Po pierwsze – poprzez gazociąg Mińsk-Wilno-Kowno-Kaliningrad^[1], a więc przez terytorium Białorusi oraz Litwy. Po drugie – z niewielkiego wydobycia lokalnego realizowanego z platform wiertniczych nad Morzem Bałtyckim. Po trzecie – z terminala typu FSRU „Marszałek Wasilewski” (od początku lutego 2022 r.) o zdolnościach regazyfikacyjnych na poziomie 3,1 mld m³ rocznie (statek zacumowany jest do pirsu przeładunkowego w okolicy Zelenogradska). Jego sprowadzenie miało zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne Kaliningradu, a tym samym ograniczyć negatywne konsekwencje potencjalnego wstrzymania dostaw z kierunku litewskiego. Ponadto od wielu lat rząd realizuje proces gazyfikacji obwodu kaliningradzkiego, który kształtuje się na poziomie ok. 84%. Podejmowane są też dalsze działania na rzecz pełnej gazyfikacji, która ma nastąpić w ciągu 5 lat (przewiduje się, że konsumpcja będzie się wówczas kształtować na poziomie 3 mld m³ rocznie). Tego typu proces ma docelowo umożliwić rozwój przemysłu i doprowadzić do ożywienia gospodarczego. Znaczenie tego regionu jest istotne także ze względu na stacjonujące tam wojska rosyjskie.

W okresie styczeń-kwiecień 2022 r. import gazu ziemnego do obwodu kaliningradzkiego był realizowany na podobnym do ubiegłych lat poziomie, natomiast w maju 2022 r. nastąpił spadek (41% w porównaniu z majem 2021 r.). Od tego okresu odnotowywany jest stabilny poziom dostaw do Kaliningradu. Import w formie skroplonej (LNG), przed rozpoczęciem wojny, był realizowany od eksporterów międzynarodowych (Kamerun), natomiast później – z Rosji. Obecnie gaz ziemny pochodzi głównie z terminala gazyfikacyjnego (eksportowego) w Wysocku, ale docelowo miał być wykorzystywany surowiec dostarczany z terminala powstającego w ramach rosyjskiego projektu Portovaya LNG. Niemniej, w tym przypadku, nie jest znana ostateczna data oddania obiektu do eksploatacji. Instalacja znajduje się niedaleko stacji kompresyjnej Portovaya, gdzie początek ma gazociąg Nord Stream 1 (niedaleko Wysocka). Zgodnie z planami, budowany od 2016 r. w pobliżu granicy rosyjsko-fińskiej, terminal LNG ma mieć roczną zdolność eksportową na poziomie 1,5 mln ton (ponad 2 mld m³ rocznie). Pierwotnie zakładano, że obiekt powstanie do 2019 r., ale zakończenie inwestycji wielokrotnie było przesuwane. Za budowę odpowiada rosyjska grupa Peton (główny wykonawca), natomiast niemiecka firma Linde AG dostarcza technologię skraplania i jest odpowiedzialna za budowę zbiornika LNG wraz z turecką firmą Renaissance Heavy Industries (spółka córka tureckiej firmy Rönesans Holding, przy czym założonej w Rosji).

Proces budowy a odporność na szantaż energetyczny. W czerwcu 2022 r. Litwa przyjęła ustawowy zakaz importu gazu ziemnego z Rosji, a więc dostęp do terminala LNG w Kłajpedzie będzie otwarty tylko dla dostawców z państw niestanowiących zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego. Niemniej fizyczne wstrzymanie dostaw nastąpiło o wiele wcześniej. W marcu 2022 r. operator terminala w Kłajpedzie – firma Klaipėdos Nafta – poinformował, że nie będzie przyjmować ładunków LNG od rosyjskiej firmy Novatek^[2], a od kwietnia 2022 r. nastąpiło całkowite wstrzymanie dostaw z Rosji (także rurociągiem). W tej chwili dostawy surowca poprzez punkt Kotlovka na granicy litewsko-rosyjskiej są realizowane tylko na potrzeby obwodu kaliningradzkiego w ramach umowy obowiązującej do 2025 r. (w dniach 16 maja – 5 czerwca 2022 r. dostawy były całkowicie wstrzymane). Nowe przepisy dopuszczają bowiem możliwość dostarczenia gazu ziemnego tylko na potrzeby tranzytowe, a nie dla odbiorców na Litwie.

Zmniejszenie zależności od dostaw surowców energetycznych jest w ocenie Litwy kluczowym zadaniem dla państw Unii Europejskiej. Wstrzymanie zakupu surowca z Rosji było możliwe z uwagi na istnienie funkcjonującego od 2014 r. terminala LNG w Kłajpedzie oraz gazociągu GIPL, a więc interkonektora Polska-Litwa, który rozpoczął działanie w maju 2022 r. („Komentarze IEŚ”, nr 587). Dodatkowo, zgodnie z ostatnimi zapowiedziami, firma Klaipėdos Nafta planuje przeprowadzić prace w kierunku rozbudowy terminala w Kłajpedzie z obecnych zdolności regazyfikacyjnych – wynoszących 3,75 mld m³ rocznie – do 5,00 mld m³ rocznie lub nawet 6,25 mld m³ rocznie, jak również elementów towarzyszących inwestycji (infrastruktura portowa, gazociągi). Co ważne, rozbudowywana infrastruktura służyłaby przede wszystkim innym państwom bałtyckim, gdyż obecne uwarunkowania logistyczne (terminal, gazociąg GIPL) umożliwiają w pełni zaopatrzenie Litwy w surowiec. Kluczowym aspektem jest jednak wciąż źródło pochodzenia gazu ziemnego, a więc zdolność do zakupu w kontraktach terminowych (spot) oraz długoterminowych. Jest to niezbędne w procesie wypełnienia pojemności magazynowych w Inčukalns na Łotwie, gdzie funkcjonuje jedyny tego typu magazyn w państwach bałtyckich. W czerwcu 2022 r. pojemność magazynowa była wypełniona w 42,7%, a więc więcej o 1,6% w stosunku do 2021 r., ale mniej o 8,5% w odniesieniu do 2020 r. Uwzględniając jednak dynamiczny proces zatłaczania surowca do magazynu, wydaje się, że państwa bałtyckie powinny wspólnie wypełnić magazyn w Inčukalns do poziomu ustalonego przez państwa UE (85% od 1 listopada 2022 r.).

Obecne uwarunkowania sprawiają, że Rosja posiada ograniczony zakres narzędzi mogących doprowadzić do trudności w funkcjonowaniu litewskiego sektora energetycznego. Problemem jest jednak brak pełnej synchronizacji systemów elektroenergetycznych pomiędzy państwami bałtyckimi a UE, co ma nastąpić w 2025 r. Obecnie trwa druga faza synchronizacji (projekt Harmony Link), polegająca na budowie podmorskiego połączenia Polski i Litwy kablem HVDC. Projekt jest realizowany wspólnie przez PSE S.A. z Polski oraz LITGRID AB z Litwy, a zakończenie prac studyjnych planowane jest na kwiecień 2023 r.

Wnioski

• Pomimo bezprecedensowego ataku Rosji na Ukrainę wiele państw UE stara się wypełniać swoje zobowiązania kontraktowe względem Rosji. Przykładem tego typu działań jest pozostawienie w mocy umowy na tranzyt gazu ziemnego poprzez terytorium Litwy z Rosji do obwodu kaliningradzkiego (jedyny rosyjski gazociąg, który przebiega przez terytorium państwa UE). Nie wydaje się, aby Litwa zdecydowała się na jednostronne wypowiedzenie umowy, co jest uwarunkowane także podejściem części państw UE i Komisji Europejskiej, aby nie ograniczać całkowicie współpracy z Rosją.
• W chwili obecnej działania Rosji są nakierowane na zapewnienie dostaw gazu ziemnego. Natomiast rozpoczęcie funkcjonowania w lutym 2022 r., a więc w przededniu wojny na Ukrainie, terminala LNG w obwodzie kaliningradzkim należy postrzegać jako element przygotowań Rosji do działań militarnych oraz jako wynik oceny możliwości zablokowania przez Litwę dostaw do Kaliningradu. Tym samym, uwzględniając zdolności regazyfikacyjne, w sytuacji wypowiedzenia przez Litwę umowy, dostępność surowca w obwodzie kaliningradzkim powinna być zapewniona, pomimo problemów z budową terminala gazyfikacyjnego Portovaya LNG.
• Podjęte przez Litwę kilka lat temu działania na rzecz dywersyfikacji źródeł i kierunków dostaw gazu ziemnego przynoszą efekty. Funkcjonujący terminal LNG w Kłajpedzie stanowi kluczowe narzędzie do zapewnienia dostaw gazu ziemnego od różnych dostawców. Oczywiście w obecnych uwarunkowaniach rynkowych, gdzie zasadniczo brakuje surowca, nawet istnienie odpowiedniej infrastruktury nie gwarantuje bezpieczeństwa energetycznego. W tym kontekście ważne jest, aby Litwa i inne państwa bałtyckie zawarły długoterminowe umowy na dostawy gazu ziemnego, co zwiększy pewność dostaw. Mimo że przygotowania do najbliższego sezonu jesienno-zimowego idą zgodnie z planem (rośnie poziom wypełnienia surowcem magazynu w Inčukalns), to kluczowe będzie systematyczne uzupełnianie zapasów w okresie rosnącego zapotrzebowania od października 2022 r.

[1] Właścicielem gazociągu jest firma OAO Gazprom, a jego zdolności przesyłowe wynoszą ok. 3,7 mld m³ rocznie.

[2] W efekcie wprowadzenia sankcji UE na rosyjskiego oligarchę Giennadija Timczenkę, który posiadał 20% udziałów w firmie i zasiadał w zarządzie spółki.

[Zdjęcie: materiały Gazprom]