Deficyt umiejętności cyfrowych w Europie Środkowej

Unia Europejska stawia sobie za cel, aby do 2030 r. 80% jej obywateli posiadało co najmniej podstawowe umiejętności cyfrowe. Aktualnie żadne z państw Europy Środkowej nie spełnia tego kryterium, a niektóre z nich – Rumunia, Bułgaria, Łotwa i Polska – notują pod tym względem najniższe wyniki w całej UE. Szczególnie niepokojący jest niski poziom kompetencji cyfrowych wśród najmłodszych i najstarszych grup wiekowych w tych państwach.

W kierunku społeczeństwa cyfrowego. „Cyfrowy kompas na 2030 r.: europejska ścieżka w cyfrowej dekadzie”^[1] to strategiczny dokument Komisji Europejskiej, opublikowany w 2021 r. Określa on kierunki transformacji cyfrowej Unii Europejskiej na najbliższą dekadę i zawiera szereg celów w zakresie cyfryzacji, które są skupione wokół czterech głównych obszarów, symbolizowanych przez tytułowy kompas. Te cztery kierunki to: 1) wykwalifikowane cyfrowo społeczeństwo, 2) bezpieczna, wydajna i zrównoważona infrastruktura cyfrowa, 3) transformacja cyfrowa przedsiębiorstw oraz 4) transformacja cyfrowa usług publicznych. Pierwszy kierunek dotyczy przede wszystkim zwiększania umiejętności cyfrowych obywateli, od których de facto zależy sukces pozostałych celów, np. tych związanych z rozpowszechnianiem cyfrowych usług publicznych czy ze wzrostem liczby przedsiębiorstw wykorzystujących rozwiązania cyfrowe.

Pomiar umiejętności cyfrowych obywateli, zgodnie z najnowszymi wytycznymi Komisji Europejskiej^[2], dokonywany jest w oparciu o pięć głównych obszarów, które obejmują umiejętności w zakresie informacji i danych, komunikacji i współpracy, tworzenia treści, bezpieczeństwa oraz rozwiązywania problemów. Posiadanie podstawowych umiejętności cyfrowych oznacza, że dana osoba jest w stanie wykonać co najmniej jedno działanie w każdym z tych obszarów (pełna lista działań w ramach tych obszarów została opisana w „Prace IEŚ”, nr 7/2022, s. 24-26).

Poziom umiejętności cyfrowych. Zgodnie z cyfrowym kompasem, Komisja Europejska wyznaczyła cel, aby do 2030 r. co najmniej 80% obywateli UE posiadało przynajmniej podstawowe umiejętności cyfrowe. Najnowsze dane Eurostatu, które ukazały się w grudniu 2023 r.^[3], wskazują, że tylko dwóm państwom UE – Niderlandom (83%) i Finlandii (82%) – udało się osiągnąć ten wskaźnik, podczas gdy średnia dla całej UE jest znacznie niższa (56%). W państwach Europy Środkowej wynik przekraczający tę średnią osiągnęły Czechy (69%), Estonia (63%) oraz Chorwacja i Węgry (po 59%). Nieco poniżej średniej uplasowały się Litwa (53%), Słowacja (51%) i Słowenia (47%). Najniższe wyniki w regionie, a zarazem w całej UE, odnotowały Łotwa (45%), Polska (44%), Bułgaria (36%) i Rumunia (28%).

W przypadku tych ostatnich państw niepokojące są wyniki w dwóch skrajnych kategoriach wiekowych: wśród osób najmłodszych (16-24 lata) i najstarszych (65-74 lata). Wśród ludzi młodych podstawowe umiejętności cyfrowe posiada niespełna połowa obywateli Rumunii (47%) i nieco ponad połowa Bułgarii (53%) oraz około dwie trzecie obywateli Polski (63%) i Łotwy (66%). Dla porównania, w tej kategorii wiekowej rekordzistami są Malta i Finlandia (odpowiednio 96% i 94%). Na tym tle wyniki państw Europy Środkowej są tym bardziej zaskakujące, że dotyczą digital native, czyli osób wychowanych w erze technologii cyfrowych. Natomiast w przypadku seniorów podstawowe umiejętności cyfrowe posiada jedynie niewielki ich odsetek zarówno w Rumunii (6%), Bułgarii (7%), jak i w Polsce (13%) oraz na Łotwie (15%). Dla porównania, najwyższe wyniki w tej grupie wiekowej notują Niderlandy i Norwegia (odpowiednio 67% i 60%).

Rekomendacje Komisji Europejskiej. Przygotowane przez Komisję Europejską „Sprawozdanie na temat stanu cyfrowej dekady za 2023 r.” także wskazuje na zbyt wolne tempo cyfryzacji niektórych państw Europy Środkowej^[4]. Jest to pierwsza edycja publikacji, która od tej pory ma ukazywać się corocznie, aby systematycznie oceniać postępy w realizacji ustalonych celów cyfrowych. Sprawozdanie zawiera również szereg zaleceń skierowanych do poszczególnych państw członkowskich, w tym także w zakresie podnoszenia poziomu umiejętności cyfrowych obywateli. W tym kontekście Bułgarii zasugerowano konieczność zapewnienia skoordynowanego podejścia do zarządzania tym procesem. Rumunii zarekomendowano włączenie do działań w tym obszarze prywatnych interesariuszy. Łotwie i Polsce zalecono uwzględnienie kształcenia umiejętności cyfrowych na wszystkich poziomach edukacji. Litwie i Słowenii wskazano na konieczność inwestycji w formalną edukację cyfrową, natomiast Węgrom na potrzebę podnoszenia umiejętności cyfrowych wśród nauczycieli. Słowacji zwrócono uwagę na konieczność zmniejszenia cyfrowego rozwarstwienia i zapewnienia włączenia do szkoleń, w tym zakresie grup podatnych na wykluczenie. W przypadku Estonii rekomendowano szczególnie wprowadzenie zachęt dla pracodawców do inwestowania w rozwój umiejętności cyfrowych pracowników w czasie pracy.

Cyfrowy Eurobarometr. Podnoszenie kompetencji cyfrowych jest również istotne dla samych obywateli państw UE, co potwierdza specjalna edycja badań Eurobarometru, poświęcona cyfrowej dekadzie^[5]. Jak wynika z tych badań, dwóch na trzech ankietowanych obywateli UE (67%) uważa, że zwiększenie oferty edukacji i szkoleń w zakresie usług cyfrowych znacząco ułatwiłoby im codzienne korzystanie z technologii cyfrowych. W wielu państwach Europy Środkowej odsetek takich odpowiedzi jest wyższy niż średnia UE, w tym w Chorwacji i Słowacji (po 75%), Bułgarii (73%), Estonii (72%), Polsce (70%) oraz Łotwie (68%), co wskazuje, że społeczeństwa tych państw dostrzegają potrzebę poprawy swoich umiejętności cyfrowych i doceniają znaczenie edukacji w tym obszarze.

Wnioski. Cyfryzacja jest obecnie jednym z kluczowych czynników wpływających na innowacyjność i konkurencyjność gospodarek. Jej znaczenie wykracza poza bezpośredni wpływ na sektor technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), przenikając do wszystkich obszarów działalności społeczno-gospodarczej. W odpowiedzi na te wyzwania, Komisja Europejska przyjęła strategiczny dokument, który wyznacza drogę transformacji cyfrowej Unii Europejskiej na najbliższą dekadę. Jednym z filarów tego dokumentu jest rozwój umiejętności cyfrowych wśród obywateli UE.

W tym kontekście, szczególną uwagę zwraca sytuacja w wielu państwach Europy Środkowej, gdzie obserwuje się deficyt umiejętności cyfrowych w porównaniu z innymi państwami UE. Szczególnie niski poziom tych umiejętności wykazują obywatele Rumunii, Bułgarii, Łotwy i Polski. Jest to efektem różnorodnych przyczyn, choć kluczowa wydaje się niska świadomość znaczenia umiejętności cyfrowych w tych społeczeństwach. Wynika ona z braku wystarczających inicjatyw edukacyjnych na różnych poziomach edukacji zarówno formalnej, jak i nieformalnej, które byłyby skierowane przede wszystkim do grup szczególnie narażonych na wykluczenie cyfrowe, takich jak osoby starsze, mieszkańcy obszarów wiejskich czy osoby o niskich dochodach. W ich przypadku istotne jest tzw. wykluczenie motywacyjne, czyli zjawisko niedostrzegania bezpośrednich korzyści płynących z korzystania z technologii cyfrowych, co skutkuje brakiem zainteresowania ich używaniem i rozwijaniem odpowiednich umiejętności. Inne czynniki to ograniczony dostęp do nowoczesnej infrastruktury ICT, szczególnie na obszarach wiejskich i w mniejszych miastach, małe zaangażowanie prywatnych interesariuszy w obszar rozwoju umiejętności cyfrowych czy też brak skoordynowanej polityki w tym zakresie.

Dlatego też kluczowe jest skuteczne wdrożenie i realizacja krajowych strategicznych planów działania, które państwa członkowskie UE miały przedłożyć Komisji Europejskiej do października 2023 r. Plany te zawierają polityki i działania interwencyjne, które poszczególne państwa zobowiązują się podjąć w celu przyspieszenia transformacji cyfrowej. Aby wspierać te inicjatywy i przyspieszyć proces transformacji cyfrowej w państwach członkowskich, na poziomie UE podjęto m.in. decyzję o alokacji środków finansowych na ten cel w ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększenia Odporności (Recovery and Resilience Facility), będącego częścią Planu Odbudowy dla Europy (NextGenerationUE). Każde z państw UE jest bowiem zobowiązane do przeznaczenia co najmniej 20% środków z tego instrumentu na transformację cyfrową (w jego ramach finansowane są reformy i inwestycje dokonane od początku pandemii w lutym 2020 r. do 31 grudnia 2026 r.). Zgodnie ze strategiami wykorzystania tych środków złożonymi przez poszczególne państwa członkowskie – tj. krajowymi planami odbudowy (KPO) – procentowe udziały środków przeznaczonych na ten cel różnią się między państwami Europy Środkowej. Na przykład Litwa planuje przeznaczyć na transformację cyfrową 31,5% z tych środków, Węgry – 30%, Bułgaria – 26%, Estonia – 24%, Czechy – 22%, Polska, Słowacja, Słowenia i Łotwa – po 21%, Rumunia – 20,5%, a Chorwacja – 20%.

[1] European Commission, 2030 Digital Compass: the European way for the Digital Decade.

[2] European Commission, DigComp 2.2: The Digital Competence Framework for Citizens – With new examples of knowledge, skills and attitudes.

[3] Eurostat, Individuals’ level of digital skills.

[4] European Commission, 2030 Digital Decade. Report on state of the digital decade 2030.

[5] European Commission, Special Eurobarometer The Digital Decade.