„Serbski świat” – uprawniona idea polityczna czy kontrowersyjna polityka regionalna Serbii?

Obchody świąt państwowych oraz polityczne deklaracje, towarzyszące ostatnim wyborom parlamentarnym i prezydenckim w Serbii, coraz częściej wywołują dyskusję na temat postępującej (od)budowy koncepcji „serbskiego świata” i promowania serbskich wpływów politycznych, społeczno-ekonomicznych, kulturowych i religijnych w regionie bałkańskim. Postrzeganie „serbskiego świata” jako idei politycznej dążącej do zjednoczenia żywiołu serbskiego budzi jednak obawy o stabilność w państwach ościennych Serbii, a zwłaszcza w Bośni i Hercegowinie oraz Czarnogórze, gdzie ludność serbska stanowi około 30 procent społeczeństwa, oraz w Kosowie – posiadającym tradycyjnie napięte relacje z Serbią.

Koncepcja „serbskiego świata”. Idea „serbskiego świata” („srpski svet”) promowana jest przez serbskiego polityka Aleksandra Vulina¹, który pełnił liczne funkcje państwowe w Republice Serbii. W latach 2013-2014 był szefem Biura ds. Kosowa i Metochii. Następnie pełnił funkcję ministra obrony narodowej (2017-2020), ministra spraw wewnętrznych (2020-2022) oraz w latach 2022-2023 szefa Agencji Bezpieczeństwa i Informacji (BIA). Pod koniec 2023 r. został mianowany przez prezydenta Republiki Serbskiej Milorada Dodika na stanowisko senatora w Republice Serbskiej, będącej jednym z podmiotów składowych Bośni i Hercegowiny.

Za początek popularyzacji tej koncepcji uznać można wypowiedź A. Vulina z 2020 r., w której wskazał, że „Vučić [prezydent Serbii – AJS] powinien stworzyć serbski świat. Belgrad musi zgromadzić wokół siebie wszystkich Serbów, a prezydent Serbii jest prezydentem wszystkich Serbów”². W wypowiedzi z czerwca 2022 r. A. Vulin zaznaczał, że „serbski świat oznacza, że ​​Serbowie stanowią jeden naród polityczny, w najważniejszych kwestiach narodowych decydujemy wspólnie oraz że zawsze jesteśmy z naszą Serbią, tak jak Serbia jest z nami bez względu na to, gdzie mieszkamy”. Jest poniekąd rzeczą znamienną, że Aleksandar Vučić, prezydent Serbii, nie dystansuje się od wypowiedzi tego polityka.

„Serbski świat” – wymiar historyczno-polityczny. Wypowiedzi A. Vulina dotyczące „serbskiego świata” postrzegane są nierzadko jako koncepcyjno-ideowy powrót do idei „Wielkiej Serbii”. Koncepcja ta nawiązuje do dziewiętnastowiecznego projektu politycznego „Načertanije” autorstwa serbskiego ministra spraw zagranicznych Iliji Garašanina. Dokument ten określał możliwe terytorium Serbii powstałe w wyniku rozpadu imperiów: austriackiego, tureckiego i rosyjskiego. Hasło „Wielkiej Serbii”, które od lat wykorzystywane jest przez radykalne ruchy nacjonalistyczne, bywa również wiązane z polityką prezydenta Serbii Slobodana Miloševicia, która przyczyniła się do rozpadu Jugosławii na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

Obecnie realizacja koncepcji „serbskiego świata” kojarzona jest z rządzącą od 2012 r. Serbską Partią Postępową (Srpska Napredna Stranka, SNS), na czele której stał przez lata prezydent Serbii A. Vučić (w 2023 r. na stanowisku przewodniczącego SNS formalnie zastąpił go Miloš Vučević). Prezydent Vučić jest z pewnością doświadczonym politykiem. W latach 1993-2008 A. Vučić był członkiem skrajnie prawicowej nacjonalistycznej Serbskiej Partii Radykalnej (Srpska radikalna stranka, SRS) Vojisla­va Šešelja, a w latach 1998-2000 ministrem informacji w rządzie Serbii³.

Co więcej, idea „serbskiego świata” uważana jest przez polityków, analityków i badaczy z regionu Bałkanów za kopię koncepcji „rosyjskiego świata” („Russkij mir”), której celem jest m.in. poszerzanie polityczno-ideologicznych wpływów rosyjskich na obszarze postradzieckim oraz zwiększenie oddziaływania kultury rosyjskiej (języka rosyjskiego, religii prawosławnej) na terenach zamieszkiwanych przez ludność rosyjską. Do wzmacniania opinii o podobieństwie obu koncepcji niewątpliwie przyczyniło się powołanie na szefa BIA prorosyjskiego polityka A. Vulina, który – jak zostało już wskazane – wprowadził do dyskursu publicznego koncepcję „serbskiego świata”. Świadczyć o tym mogą także dobre relacje polityków rosyjskich z prezydentem Serbii A. Vučiciem, prezydentem Republiki Serbskiej w BiH M. Dodikiem oraz przewodniczącym Zgromadzenia Czarnogóry Andriją Mandiciem. Tradycyjnie przyjacielskie relacje serbsko-rosyjskie wywołują obawy zarówno państw w regionie, jak i państw Zachodu oraz budzą lęk o próby destabilizacji Bałkanów Zachodnich przez Rosję. Niezmiennie wskazuje się również, że po agresji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. Serbia nie przyłączyła się do sankcji międzynarodowych wobec Rosji.

Wybory parlamentarne, lokalne i prowincjonalne w Serbii z „serbskim światem” w tle. Wybory w Serbii w grudniu 2023 r. pokazały zaangażowanie na rzecz SNS różnych środowisk politycznych i religijnych (partii politycznych, organizacji, stowarzyszeń, Serbskiej Cerkwii Prawosławnej) w sąsiednich państwach. Uwidoczniła się także aktywność polityków proserbskich pochodzących z państw regionu, którzy manifestowali swoje poparcie dla ugrupowania A. Vučicia. Tuż przed wyborami, w Bośni i Hercegowinie, Czarnogórze i Macedonii Północnej, widoczne były plakaty wyborcze ugrupowań serbskich (zwłaszcza SNS), a ludność serbska mogła głosować w komisjach wyborczych utworzonych na obszarze tych państw. Obecność w Belgradzie w dniu wyborów czarnogórskiego polityka A. Mandicia i lidera Serbów bośniackich M. Dodika postrzegana była również jako manifestacja jedności „świata serbskiego” („Komentarz IEŚ” nr 1025).

„Serbski świat” – wymiar demograficzny i kulturowy. Serbowie stanowią w BiH – 30%, w Czarnogórze – 28,7%, w Chorwacji – 4,3%, w Kosowie – 3,4% i w Macedonii Północnej – 1,8 % społeczeństwa. W oficjalnych założeniach koncepcja „serbskiego świata” zakłada – podobnie jak w przypadku innych państw – troskę władz Serbii o ludność serbską mieszkającą w państwach powstałych w wyniku rozpadu Jugosławii i pozbawiona jest jakichkolwiek aspiracji terytorialnych Serbii wobec jej najbliższych sąsiadów. Idea ta nawiązuje również do wspólnych wartości łączących Serbów, m.in. tożsamości, historii, kultury i religii.

Przykładem promocji Serbii i budowania jej soft power w regionie jest tworzenie od 2019 r. sieci Domów Serbskich (Srpska Kuća) w Czarnogórze: w Podgoricy, Pljevlje i Berane. Dom Serbski jest siedzibą instytucji i organizacji (takich jak np. Macierz Serbska – Matica srpska – czy Instytut Kultury Serbskiej), które powstały w celu zachowania tożsamości kulturowej i narodowej narodu serbskiego. Innym uosobieniem idei „serbskiego świata” jest Dzień Jedności Serbii, Wolności i Flagi Narodowej, czyli święto ustanowione na mocy porozumienia przywódców Serbii i Republiki Serbskiej w 2020 r. Święto to nie jest jednak wpisane do Ustawy o świętach państwowych Republiki Serbii. Podczas uroczystości we wrześniu 2023 r.​​ Patriarcha Serbskiej Cerkwii Prawosławnej Porfirije podkreślił jedność serbskiej wspólnoty w Republice Serbskiej oraz Republice Serbii⁴. Z kolei w 2023 i 2024 r. w obchodach Dnia Republiki Serbskiej (DRS) – święta uznawanego tylko przez RS w BiH – uczestniczyli m.in. syn prezydenta Serbii, Danilo Vučić, oraz ambasador Federacji Rosyjskiej Igor Kałabuchow. Kontrowersje wywołało także przyznanie w 2023 r. przez M. Dodika medalu Republiki Serbskiej prezydentowi Federacji Rosyjskiej Władimirowi Putinowi. Uroczystościom rocznicowym DRS sprzeciwiają się zarówno UE, jak i ambasada Stanów Zjednoczonych Ameryki w BiH.

Reakcje na koncepcję „serbskiego świata” w regionie. „Serbski świat” wzbudza szereg kontrowersji w państwach regionu, w których zamieszkuje ludność serbska. W 2021 r. negatywnie odniósł się do tej koncepcji chorwacki prezydent Zoran Milanović, który zaapelował do partnerów zachodnich o zwrócenie uwagi na generowane przez nią zagrożenia dla stabilności regionu. W raporcie z 2022 r., opublikowanym przez Agencję Bezpieczeństwa i Wywiadu (SOA) Republiki Chorwacji, stwierdzono podobieństwo koncepcji „świata serbskiego” do koncepcji „świata rosyjskiego”, sugerując dodatkowo, że projekt ten jest wspierany przez Rosję.

Z kolei Milo Đukanović, były prezydent i premier Czarnogóry, ocenił koncepcję „serbskiego świata” jako zagrożenie dla swojego kraju, wskazując przy tym na próby zwiększania wpływów Serbii w Czarnogórze. Podobnie negatywnie reagują na tę ideę przedstawiciele elit politycznych Federacji Bośni i Hercegowiny Željko Komšić (Front Demokratyczny, Demokratska fronta, DF) i Šefik Džaferović (Partia Akcji Demokratycznej, Stranka demokratske akcije, SDA) – obecny i były członek prezydencji BiH. Z kolei Denis Zvizdić (SDA), były premier BiH, w 2021 r. określił tę koncepcję w sposób radykalny jako hegemoniczną, promującą wojnę, czystki etniczne i ludobójstwo. Podobnie wskazywał premier Kosowa Albin Kurti, który stwierdził, że „serbski świat” jawi się jako koncepcja ekstremistyczna i ultranacjonalistyczna, bliska idei „rosyjskiego świata”.

Wnioski. Polityka Serbii wobec państw regionu, jak i zamieszkałej na Bałkanach ludności serbskiej postrzegana jest dwuwymiarowo. Z jednej strony, koncepcja „serbskiego świata” może być traktowana jako uprawniona polityka odnosząca się do ochrony interesów Serbii i ludności serbskiej, analogiczna zatem do działań innych państw wspierających swoje mniejszości i diaspory. Odwoływanie się do tradycyjnych symboli serbskości (religii, języka, flagi) stanowi promocję „serbskiego świata”, ale jest także częścią pragmatycznego zabiegu mającego na celu utrzymanie władzy i mobilizację elektoratu obecnego prezydenta i SNS – zarówno w Serbii, jak i poza jej granicami. Ostatnie wybory parlamentarne, lokalne i prowincjonalne w Serbii w grudniu 2023 r. uwidoczniły kontynuację współpracy serbskich elit politycznych z państw regionu oraz utrwaliły wizerunek Belgradu jako politycznego i kulturowego centrum „serbskiego świata”. Z drugiej zaś strony, koncepcja ta budzi obawy sąsiadów Serbii o niebezpieczny rewizjonizm historyczny. Wielu nieserbskich polityków z regionu Bałkanów Zachodnich widzi w koncepcji „serbskiego świata” kontynuację idei wielkoserbskiej, której realizacja mogłaby doprowadzić do destabilizacji regionu. Wpływa to niekorzystnie na relacje bilateralne Serbii z jej sąsiadami i rodzi nieufność w stosunkach z Kosowem, Bośnią i Hercegowiną, Czarnogórą oraz Chorwacją.

1 Aleksandar Vulin, w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, był także członkiem i założycielem Jugosłowiańskiej Lewicy (Jugoslovenska levica, JUL) skupionej wokół Mirijany Marković, żony prezydenta Slobodana Miloševicia.

2 Bosnian Serbs Appoint Pro-Russian Former Serbian Official As Senator, https://www.rferl.org/a/bosnia-serbia-vulin-dodik-senator/32749428.html [27.12.2023]; J. Vukićević, Gj. Tuhina, Srpski svet’ koncept koji region čini nervoznim https://www.slobodnaevropa.org/a/srpski-svet-srbija-balkan-/31521168.html [28.12.2023].

3 Liderem SRS niezmiennie jest Vojislav Šešelj. Polityk ten został oskarżony o zbrodnie przeciw ludzkości i zbrodnie wojenne przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. W 2016 r. został uniewinniony, a po wniesieniu apelacji, w 2018 r. skazany w procesie sądowym w ramach Mechanizmu Rezydualnego dla Międzynarodowych Trybunałów Karnych (MICT)na dziesięć lat więzienia w związku z nawoływaniem do zbrodni wojennych.

4 Obeležen Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, 15.09.2023, https://www.mod.gov.rs/lat/20488/obelezen-dan-srpskog-jedinstva-slobode-i-nacionalne-zastave20488 [10.01.2024].