Reforma systemu emerytalnego w Republice Czeskiej

11 maja 2023 r., po długotrwałych przygotowaniach, rząd premiera Petra Fiali przedstawił projekt reformy emerytalnej, która powstała w odpowiedzi na liczne wyzwania budżetowe i społeczne, w tym problem starzenia się społeczeństwa. Planowana reforma zakłada szereg zmian w systemie świadczeń emerytalnych. Wpłynie ona m.in. na proces waloryzacji emerytur, zwiększy opłaty dla osób prowadzących własną działalność oraz przywróci obowiązkowe ubezpieczenie chorobowe opłacane przez pracowników. Przedstawione zmiany będą wprowadzane stopniowo, przy czym większość przepisów ma zostać wcielona w życie w kolejnych dwóch latach, poczynając od 2024 r. Zaproponowana przez rząd reforma jest częścią większego planu oszczędnościowego.

Założenia reformy. W pierwszej połowie maja 2023 r. Petr Fiala przedstawił projekt reformy emerytalnej, która stanowi próbę zapewnienia trwałego finansowania świadczeń dla emerytów w perspektywie długoterminowej. Obecnie w Republice Czeskiej wiek emerytalny uzależniony jest od roku urodzenia. Dla osób urodzonych przed 1971 r. wiek emerytalny określa specjalna tabela, która dodatkowo uwzględnia płeć, zaś w przypadku kobiet – także liczbę wychowanych dzieci (w tym dzieci przysposobionych). Dla osób urodzonych po 1971 r. wiek emerytalny został ujednolicony i wynosi 65 lat. Aby kwalifikować się do wcześniejszej emerytury, świadczeniobiorca musi opłacać składki przez co najmniej 35 lat. Następnie może przejść na wcześniejszą emeryturę do pięciu lat wcześniej. Emerytura składa się z podstawowego wymiaru, który stanowi stała suma (w 2023 r. było to 3900 CZK miesięcznie), oraz ze stawki procentowej, określanej indywidualnie. Od stycznia 2013 r. system emerytalny w Republice Czeskiej jest podzielony na dwa filary: tzw. ubezpieczenie emerytalne i tzw. oszczędności emerytalne. Trzeci filar, czyli dodatkowe oszczędności emerytalne i dodatkowe ubezpieczenie emerytalne, były dobrowolne.

Przedstawiona przez rząd reforma nie podaje ujednoliconego wieku emerytalnego. Według założeń rządu wiek emerytalny, który będzie uprawniał pracownika do przejścia na emeryturę, ma stopniowo wzrastać w oparciu o dane dotyczące oczekiwanej średniej długości życia i ma być wyznaczany uśrednionym statystycznie okresem pobierania świadczeń w populacji, wynoszącym obecnie 21,5 roku, przy czym przyszli świadczeniobiorcy powinni z co najmniej 15-letnim wyprzedzeniem wiedzieć, kiedy będą mogli przejść na emeryturę. Wcześniejsza emerytura byłaby możliwa po okresie co najmniej 40 lat odprowadzania składek. Potencjalny świadczeniobiorca będzie mógł skorzystać z takiej opcji maksymalnie trzy lata przed osiągnięciem standardowego wieku emerytalnego. Możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę zostanie utrzymana jedynie dla wyróżnionych zawodów, które będą wskazane przez Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych. Osoby, które nie posiadają 35-letniego okresu ubezpieczeniowego, będą mogły ubiegać się o emeryturę w ciągu dwóch lat po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego, w przypadku gdy opłacały składki przez co najmniej 30 lat. Do tej pory mogły to zrobić dopiero po pięciu latach.

Reforma zakłada również korektę w obliczaniu wysokości emerytur. Emerytura gwarantowana ma sięgać 20% przeciętnego wynagrodzenia, zaś regularne styczniowe waloryzacje zostaną zwiększone o jedną trzecią realnego wzrostu płac. Małżonkowie i partnerzy cywilni będą mogli zgłosić się do wspólnej podstawy naliczania, co ma na celu przede wszystkim zapewnienie wyższej emerytury kobietom. Partnerzy będą mogli sumować swoje emerytury i dzielić je na pół. Reforma pozostawia zasiłek wychowawczy w wysokości 500 koron dla rodziców, którzy opiekowali się dzieckiem. W przyszłości świadczenie to ma zostać zastąpione spójnym systemem zmieniającym system naliczania dodatków dla rodzin. Według takiego rozwiązania, opiekując się dziećmi lub bliską osobą, ubezpieczony będzie uważany za osobę, która odprowadzała składki na cele emerytalne na poziomie średniego wynagrodzenia. Z dwóch do pięciu lat wydłużony zostanie okres na ewentualne odnowienie prawa do emerytury wdowiej dla osób, które przestały spełniać określone warunki.

Przyczyny. Republika Czeska, podobnie jak niektóre inne państwa, boryka się z trzema głównymi problemami, które negatywnie wpływają na system emerytalny. Są to: niskie składki, a tym samym niskie emerytury dla osób samozatrudnionych i pracowników tymczasowych, wysoka inflacja oraz starzenie się społeczeństwa. To właśnie wydłużająca się przewidywana średnia długość życia, podobnie jak w innych państwach Unii Europejskiej, stanowi największe wyzwanie w systemie emerytalnym państwa. Mimo że sytuacja demograficzna w Republice Czeskiej jest o wiele lepsza niż w innych państwach UE, wymusza ona zmiany w polityce społecznej państwa. W ciągu ostatnich 20 lat w Republice Czeskiej osiągano bardzo wysokie wskaźniki wzrostu dzietności, których wartość w latach 2017-2020 wynosiła 1,7, co stanowiło trzeci wynik w UE, po Francji i Rumunii. Nie zapewnia to jednak zastępowalności pokoleń.

Ponadto po 2030 r. na emeryturę zacznie przechodzić liczne pokolenie tzw. dzieci Gustáva Husáka, co w Republice Czeskiej odnosi się do osób urodzonych na początku lat 70. poprzedniego stulecia. Oznacza to, że z rynku pracy odejdzie znaczna grupa osób urodzonych w trakcie wyżu demograficznego, których nie będą w stanie zastąpić kolejne, mniej liczne pokolenia. Sytuacja ta znacząco obniży liczbę osób w wieku produkcyjnym, czyniąc system emerytalny niewydolnym finansowo. Według danych demograficznych czeski system emerytalny stanie w obliczu silnego obciążenia po 2040 r. W 2050 r. na jednego pracownika będzie przypadał nawet jeden emeryt.

Wnioski. Republika Czeska posiada w pełni repartycyjny system emerytalny, polegający na tym, że osoby pracujące, tj. pracownicy i osoby samozatrudnione, które wpłacają składki w ramach systemu emerytalnego, finansują świadczenia emerytalne obecnych świadczeniobiorców. Ze względu na to, że liczba osób w wieku emerytalnym, które pobierają świadczenia emerytalne, wzrasta, a co kluczowe – będzie dynamicznie wzrastać w kolejnych latach, system ten jest nie do utrzymania w dłuższej perspektywie czasowej, szczególnie w przypadku, gdy mniej liczne roczniki z populacji aktywnej zawodowo będą odpowiedzialne na świadczenia licznej części populacji przechodzącej na emeryturę. Sytuacja ta spowoduje poważny niedobór środków finansowych na wypłaty emerytur. W efekcie może to doprowadzić do załamania się systemu emerytalnego państwa, czemu rząd Petra Fiali próbuje przeciwdziałać. Według założeń rządu reforma emerytalna ma być wprowadzana stopniowo w okresie od września 2023 r. do stycznia 2027 r., przy czym większość zmian wejdzie w życie w latach 2024 i 2025.

[Zdjęcie: Konferencja prasowa PREMIERA PETRA FIALI / 11 maja 2023 / Facebook]