Jews in Poland-Lithuania from the End of the Fifteenth to the Middle of the Eighteenth Century

Abstrakt: Niniejszy artykuł przedstawia główne cechy społeczności żydowskiej na terenie Rzeczypospolitej w okresie od końca XV do połowy XVIII w. Do połowy XVII w. społeczność żydowska zamieszkująca tereny Rzeczypospolitej była już największa na świecie, co wynikało ze zmian geografii świata żydowskiego mających swój początek w XIII w. Członkowie tej społeczności wywodzili się głównie z terenów Aszkenazu, zwłaszcza Czech oraz innych terenów habsburskich, a także z Węgier. Liczebność tej społeczności szybko rosła w wyniku dużego przyrostu naturalnego (od ok. 24 000 na początku XV w. aż do ok. 750 000 w 1764 r., co stanowiło 5,35% całkowitej populacji żydowskiej liczącej 12,3-14 milionów). Społeczność żydowska znalazła się w paradoksalnym położeniu. Z jednej strony, była to grupa traktowana jako wyrzutek społeczeństwa, praktykująca religię odrzuconą i uznawaną przez Kościół katolicki za fałszywą i szkodliwą; religię, którą tolerowano, ale traktowano jako podrzędną, co miało na celu podkreślić prawdziwość chrześcijaństwa. Z drugiej strony, Żydzi zamieszkujący terytorium Rzeczypospolitej posiadali mocne poczucie zakorzenienia, wypływające po części z praw nadanych im przez władców polskich, a po części ze związku, jaki wykształcił się między nimi i polską szlachtą, dzięki któremu znaleźli swoje miejsce w życiu społecznym i ekonomicznych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Poczucie względnego bezpieczeństwa Żydów w Polsce opierało się na mocno rozwiniętym systemie samorządowym społeczności żydowskiej oraz na roli, jaką odgrywali oni w życiu ekonomicznym Rzeczypospolitej. To poczucie bezpieczeństwa umożliwiło również rozkwit życia religijnego Żydów w Polsce i na Litwie. Do 1648 r. społeczność żydowska Rzeczypospolitej stała się największym centrum religijnym w świecie żydowskim. Druga połowa XVII w. to okres pojawienia się zalążków nowej ery w życiu religijnym Żydów w Rzeczypospolitej. Poczuciem względnego bezpieczeństwa społeczności żydowskiej wstrząsnęło kilka poważnych zdarzeń, począwszy od powstania Chmielnickiego w 1648 r., po najazdy na Rzeczpospolitą przez Szwecję i Wielkie Księstwo Moskiewskie. Tradycyjne społeczeństwo przetrwało i rozwinęło nowe wątki myśli rabinicznej. Jednak prawdziwy postęp religii w tym okresie skupiał się na mistycyzmie i mesjanizmie, co zapoczątkowało mesjanistyczny ruch związany z enigmatyczną postacią Jakuba Franka oraz powstanie i rozwój chasydyzmu.