Europa Środkowa na mapie unijnego Kontynentu AI

W wyścigu o dominację w obszarze sztucznej inteligencji Unia Europejska zaprezentowała swoją odpowiedź – Plan działania dla kontynentu AI. W założeniach ta kompleksowa strategia ma nie tylko wynieść UE do rangi globalnego lidera technologicznego, ale również zapewnić, że rewolucja AI nie ominie żadnego państwa wspólnoty. Dla wielu z Europy Środkowej znajdujących się dotychczas na cyfrowych peryferiach plan stanowi szansę przejścia od statusu technologicznych naśladowców do znaczących ogniw europejskiego systemu AI.

Plan działania dla kontynentu AI (AI Continent Action Plan) to dokument strategiczny przedstawiony przez Komisję Europejską w kwietniu 2025 r., który wyznacza ambitną ścieżkę przekształcenia UE „w globalnego lidera w dziedzinie sztucznej inteligencji”. Dokument – opracowany pod kierownictwem fińskiej polityczki Henny Virkkunen, wiceprzewodniczącej wykonawczej KE ds. suwerenności technologicznej, bezpieczeństwa i demokracji – wpisuje się w szerszą wizję wzmacniania europejskiej pozycji w globalnej gospodarce, zarysowanej w Kompasie konkurencyjności dla UE (A Competitiveness Compass for the EU; „Komentarze IEŚ”, nr 1291). Plan koncentruje się na pięciu filarach: (1) rozwoju infrastruktury obliczeniowej, (2) zwiększeniu dostępu do danych, (3) stymulowaniu rozwoju algorytmów AI i ich zastosowań w strategicznych sektorach gospodarki, (4) kształceniu i przyciąganiu specjalistów AI oraz (5) usprawnieniu zgodności regulacyjnej i uproszczeniu przepisów. Mimo znacznego zróżnicowania cyfrowego wewnątrz UE plan przewiduje konkretne mechanizmy włączające Europę Środkową w budowę wspólnotowego systemu AI, co może stanowić szansę na przyspieszenie transformacji technologicznej regionu.

W ramach pierwszego filaru, dotyczącego infrastruktury obliczeniowej, KE planuje utworzenie sieci fabryk AI (AI Factories), czyli wyspecjalizowanych centrów badań i rozwoju sztucznej inteligencji. Trzy spośród trzynastu fabryk AI usytuowane są w państwach Europy Środkowej, a kolejne dwie w międzynarodowych konsorcjach z udziałem podmiotów z tego regionu. Wśród fabryk umiejscowionych bezpośrednio w Europie Środkowej znalazły się: PIAST AI Factory w Polsce (Poznań), SLAIF w Słowenii (Maribor) oraz BRAIN++ w Bułgarii (Sofia). Każda z nich odpowiada na specyficzne potrzeby krajowych systemów innowacji, wzmacniając jednocześnie potencjał regionu w europejskim krajobrazie AI. Polska fabryka koncentruje się na integracji superkomputerów z usługami chmurowymi, wspierając rozwój generatywnej AI, słoweńska stawia na zrównoważony rozwój, oferując superkomputer zasilany energią wodną, a bułgarska rozwija zaawansowaną infrastrukturę dla robotyki. Czechy, Estonia i Polska są także – razem z Danią i Norwegią – partnerami w konsorcjum LUMI (Large Unified Modern Infrastructure) AI Factory, w którym liderem jest fiński CSC – IT Center for Science (Helsinki), natomiast Rumunia jest wspólnie z Portugalią i Turcją partnerem w konsorcjum BSC AI Factory, prowadzonym przez hiszpański Barcelona Supercomputing Center (Barcelona). Ponadto KE planuje również tworzenie gigafabryk AI (Gigafactories) – zaawansowanych ośrodków zdolnych do obsługi najnowocześniejszych modeli AI. Oficjalny nabór projektów w tym zakresie zostanie ogłoszony w czwartym kwartale 2025 r. przez Wspólne Przedsięwzięcie w dziedzinie Europejskich Obliczeń Wielkiej Skali (EuroHPC).

Drugi filar planu koncentruje się na zapewnieniu szerszego dostępu do danych do trenowania AI. W planie w tym zakresie wskazano na – zapowiadaną już wcześniej i przewidzianą na drugą połowę 2025 r. – Europejską strategię w zakresie danych (Data Union Strategy) oraz na Laboratoria Danych (Data Labs) jako integralne komponenty fabryk AI, umożliwiające dostarczanie, gromadzenie i bezpieczne udostępnianie wysokiej jakości danych. Stanowi to potencjalną odpowiedź na jeden z kluczowych deficytów Europy Środkowej – rozdrobnienie zasobów danych i ograniczoną dostępność ustrukturyzowanych zbiorów, niezbędnych do trenowania zaawansowanych modeli AI.

Trzeci filar planu skupia się na wspieraniu rozwoju algorytmów AI i przyspieszeniu ich adopcji w strategicznych sektorach. KE zapowiada w tym zakresie opracowanie strategii Apply AI, mającej na celu zwiększenie wykorzystania AI w kluczowych sektorach przemysłu oraz administracji publicznej. Ponadto plan zakłada przekształcenie Europejskich Hubów Innowacji Cyfrowych (European Digital Innovation Hubs) w Centra Doświadczeń AI (Experience Centres for AI), które będą wspierać wdrożenie AI przez MŚP, mid-capy i administrację publiczną. Inicjatywa ta ma szczególne znaczenie dla Europy Środkowej, gdzie poziom wdrażania AI przez przedsiębiorstwa jest znacznie niższy niż w wiodących gospodarkach UE („Komentarze IEŚ”, nr 1276). Obraz luki technologicznej regionu uwidaczniają także dane zawarte w raporcie Generative AI in the European Startup Landscape 2024, opracowanym przez appliedAI Institute for Europe i cytowanym w planie KE. Zgodnie z tym źródłem UE jest obecnie siedzibą 6336 start-upów AI, w tym 669 specjalizujących się w generatywnej AI – rozwijających m.in. modele podstawowe (foundation models), trenowane na szerokim spektrum danych i zdolne do wykonywania wielu różnych zadań. Państwa Europy Środkowej wykazują w tym zakresie wyraźną dysproporcję względem pozostałej części UE, odpowiadając jedynie za ok. 11,5% tych podmiotów. Najwięcej z nich prowadzi działalność w Polsce (ok. 3,6% ogółu), Estonii (2,4%) oraz Czechach (1,5%). Mniejsze udziały przypadają Litwie, Rumunii, Bułgarii, Łotwie i Węgrom, podczas gdy dla Słowacji, Słowenii i Chorwacji nie wskazano w tym zakresie danych.

Czwarty filar planu obejmuje wzmacnianie bazy talentów AI poprzez kształcenie i przyciąganie specjalistów. KE planuje zmniejszyć istniejące luki w umiejętnościach, rozwijać doskonałość w edukacji, szkoleniach i badaniach związanych z tą technologią, zwiększać świadomość na temat możliwości i wyzwań sztucznej inteligencji wśród szerszego społeczeństwa i administracji publicznej, a także przyciągać i zatrzymywać specjalistów z tej dziedziny spoza Unii Europejskiej. Plan zakłada m.in. utworzenie Akademii Umiejętności AI (AI Skills Academy), która ma stać się kompleksowym rozwiązaniem oferującym edukację i szkolenia z zakresu umiejętności związanych z rozwojem i wdrażaniem sztucznej inteligencji. KE planuje również wspierać wzrost liczby europejskich programów licencjackich, magisterskich i doktoranckich w zakresie AI. Europa Środkowa stoi w tym obszarze przed szczególnym wyzwaniem z uwagi na deficyt umiejętności cyfrowych w porównaniu z innymi państwami UE („Komentarze IEŚ”, nr 1036).

Piąty filar planu koncentruje się na uproszczeniu przepisów i wsparciu zgodności regulacyjnej z Aktem w sprawie sztucznej inteligencji (AI Act). KE planuje uruchomienie Punktu Obsługi AI Act (AI Act Service Desk), który ma zapewnić łatwiejszy dostęp do wiedzy i wsparcia prawnego w zakresie AI, co jest istotne zwłaszcza dla start-upów, które nie dysponują dużymi zespołami prawnymi. Dla państw Europy Środkowej, gdzie świadomość regulacyjna w tym obszarze jest często niższa niż w wiodących gospodarkach UE, inicjatywy wspierające zgodność z przepisami mogą pomóc lokalnym przedsiębiorstwom i innowatorom w nawigowaniu po złożonym krajobrazie regulacyjnym oraz zmniejszyć bariery dla adopcji AI.

Wnioski. Plan działania dla kontynentu AI oferuje państwom Europy Środkowej szansę na zmniejszenie luki technologicznej w stosunku do wiodących gospodarek UE w dziedzinie sztucznej inteligencji. Skuteczne wykorzystanie tej szansy wymaga jednak skoordynowanych działań na poziomie krajowym i regionalnym. Państwa Europy Środkowej muszą uzupełnić unijne inicjatywy własnymi strategiami rozwoju AI, dostosowanymi do specyficznych potrzeb i możliwości lokalnych systemów innowacji.

Kluczowe znaczenie będzie miało przezwyciężenie strukturalnych słabości regionu: deficytu wyspecjalizowanych kadr, ograniczonej adopcji AI w sektorze prywatnym i rozdrobnionego systemu start-upów. Rzeczywisty sukces będzie mierzony nie liczbą pozyskanych środków czy zrealizowanych projektów infrastrukturalnych, ale zdolnością do wykształcenia trwałych mechanizmów innowacji i własnych centrów doskonałości technologicznej.

Państwa Europy Środkowej znajdują się w kluczowym momencie rozwoju technologicznego. Unijny plan w obszarze AI stwarza strukturalne warunki do zmniejszenia dystansu wobec zachodniej części UE, jednak samo włączenie infrastrukturalne regionu w europejski system AI nie gwarantuje jeszcze przejścia od peryferii do istotnych ośrodków innowacji. To wymaga bowiem odważnego przywództwa politycznego, strategicznej wizji i gotowości do długofalowych inwestycji – zwłaszcza w kapitał ludzki oraz badania i rozwój – wykraczających poza cykle polityczne i perspektywy budżetowe.