Rosnąca rola Azerbejdżanu w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego państw Europy Środkowej

Zbrojny atak Federacji Rosyjskiej na Ukrainę zmienił sposób postrzegania państw będących eksporterami surowców energetycznych. W przeszłości kluczową rolę w zapewnieniu dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego do państw Europy Środkowej odgrywała Rosja, ale wojna wymusiła na państwach tego regionu potrzebę poszukiwania alternatywnych dostawców. W tych uwarunkowaniach od wielu miesięcy rośnie znaczenie Azerbejdżanu, a państwowy koncern SOCAR eksportuje na rynki państw Europy Środkowej coraz większą ilość zarówno ropy naftowej, paliw, jak i gazu ziemnego.

Dostawy ropy naftowej i paliw. Azerbejdżan jest jednym z ważniejszych producentów oraz eksporterów ropy naftowej na świecie, a średni poziom wydobycia w 2022 r. wyniósł 685 tys. baryłek dziennie (ok. 0,7% światowej produkcji). Wydobycie ma miejsce zarówno na lądzie, jak i na Morzu Kaspijskim, a największym złożem jest Azeri-Chirag-Guneshli (ACG), z którego pochodzi ok. 75% dziennej produkcji. W Azerbejdżanie wydobywane są różne gatunki ropy naftowej, w tym m.in. Azeri Light, Azeri BTC oraz Azok, które różnią się właściwościami fizyko-chemicznymi. Wydobywane w tym państwie gatunki ropy naftowej mają – w porównaniu do dominującego przez lata w Europie Środkowej gatunku Urals z Federacji Rosyjskiej – mniejszą zawartość siarki oraz inną gęstość, a tym samym nie mogą w pełni stanowić zamiennika dla rosyjskiego surowca. Wydobywana w Azerbejdżanie ropa naftowa jest importowana przez wiele rafinerii na całym świecie, a eksport na rynki międzynarodowe (ok. 80% produkcji) odbywa się za pomocą trzech magistrali rurociągowych: Baku-Tbilisi-Ceyhan (Azerbejdżan-Turcja), Baku-Supsa (Azerbejdżan-Gruzja) i Baku-Novorossiysk (Azerbejdżan-Rosja), a także jednego połączenia kolejowego: Baku-Batumi (Azerbejdżan-Gruzja). Tym samym ropa naftowa z Azerbejdżanu jest dostępna zarówno w portach na Morzu Czarnym (Gruzja), jak i Morzu Śródziemnym (Turcja).

Wojna rosyjsko-ukraińska oraz sankcje Unii Europejskiej nałożone na Federację Rosyjską wymusiły potrzebę poszukiwania przez rafinerie z państw Europy Środkowej alternatywnych źródeł dostaw ropy naftowej i paliw. O ile jeszcze przed wojną import ropy naftowej z Azerbejdżanu był realizowany głównie przez rafinerie w Czechach (Litvínov) oraz Rumunii (Năvodari), o tyle w 2022 r. wzrosły dostawy tego surowca zarówno do wspomnianych zakładów (szczególnie do rumuńskiego – o 298%), jak i do innych rafinerii (m.in. w Bratysławie na Słowacji, Panczewie w Serbii i Burgas w Rumunii). W I poł. 2023 r. dostawy ropy naftowej z Azerbejdżanu wyraźnie wzrosły także do Czech – o 60% w porównaniu do 2022 r. Dodatkowo, pomimo posiadania zgody na import ropy naftowej z Federacji Rosyjskiej rurociągiem Przyjaźń, spółka MOL z Węgier podjęła pewne działania dywersyfikacyjne, sprowadzając ropę naftową ze złoża Azeri-Chirag-Guneshli (spółka jest współwłaścicielem tego złoża z udziałem 9,57%) i przerabiając ją w rafinerii w Bratysławie na Słowacji.

Obok importu ropy naftowej realizowane są też dostawy paliw z Azerbejdżanu do państw Europy Środkowej poprzez terminale paliwowe nad Morzem Czarnym. Jednocześnie część paliw pochodzi z rafinerii STAR w Izmir w Turcji, należącej do SOCAR, a spółka zaopatruje swoje stacje paliw w Rumunii (74) oraz na Ukrainie (58), a także kontrahentów z Bułgarii. Przed wojną rosyjsko-ukraińską firma SOCAR odgrywała ważną rolę na rynku detalicznym paliw na Ukrainie („Komentarze IEŚ”, nr 387).

Dostawy gazu ziemnego. Azerbejdżan jest istotnym partnerem dla państw Unii Europejskiej także pod względem importu gazu ziemnego. Od 2007 r. państwo to jest eksporterem gazu ziemnego, co było możliwe w efekcie oddania do eksploatacji złoża Shah Deniz, zlokalizowanego na szelfie w południowej części Morza Kaspijskiego. Obecnie eksport surowca jest realizowany gazociągiem South Caucasus Pipeline (SCP), który umożliwia dostawy gazu ziemnego z Azerbejdżanu przez Gruzję do Turcji, a następnie poprzez gazociągi TANAP (Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline) i TAP (Trans Adriatic Pipeline) do Europy. Dzięki funkcjonowaniu interkonektorów łączących Grecję z Bułgarią są możliwe dostawy surowca do państw Europy Środkowej. W 2022 r. wydobycie gazu ziemnego w Azerbejdżanie kształtowało się na poziomie 34,1 mld m³, z czego istotna część eksportu trafiła do Europy. Jednym z elementów kooperacji pomiędzy UE a Azerbejdżanem było zawarcie w lipcu 2022 r. umowy o współpracy, zakładającej niemalże podwojenie dostaw do państw UE – z poziomu 12 mld m³ w 2022 r. do 20 mld m³ w 2027 r.

W Europie Środkowej kluczowym partnerem Azerbejdżanu pozostaje Bułgaria, która posiada kontrakt na dostawy gazu ziemnego na poziomie 1 mld m³ rocznie gazociągiem IGB (interkonektor Grecja-Bułgaria). Umowa pokrywa ponad 30% krajowego zapotrzebowania na gaz ziemny. Równocześnie jednak firma Bulgargaz często kupuje surowiec w ramach nominacji dziennych i miesięcznych, co powoduje, że w niektórych okresach surowiec z Azerbejdżanu pokrywa nawet 75% konsumpcji. Z uwagi na znaczenie Bułgarii dla rynku państw Europy Środkowej, pod koniec kwietnia 2023 r. firma SOCAR otworzyła swoją siedzibę w Sofii. Elementem zwiększenia dostaw gazu ziemnego do Europy Środkowej poprzez Bułgarię jest inicjatywa budowy korytarza gazowego Solidarity Ring (STRING). Pod koniec kwietnia 2023 r. doszło do podpisania memorandum o współpracy spółek energetycznych z Azerbejdżanu (SOCAR), Bułgarii (Bulgartransgaz), Rumunii (Transgaz), Węgier (FGSZ) oraz Słowacji (Eustream) w sprawie budowy tego korytarza („Komentarze IEŚ”, nr 864).

Zapewnienie dostaw gazu ziemnego z Azerbejdżanu jest także coraz istotniejsze dla Węgier i Serbii. Oba państwa kontynuują import surowca z Federacji Rosyjskiej, jednakże rozważają możliwość dywersyfikacji źródeł oraz kierunków dostaw gazu ziemnego. W tym kontekście trwają rozmowy pomiędzy Węgrami a Azerbejdżanem w sprawie dostaw surowca (100 mln m³) oraz możliwości jego magazynowania (50 mln m³) do końca 2023 r. Także Serbia prowadzi dialog, który dotyczy zakupu gazu ziemnego (300-400 mln m³) z Azerbejdżanu. Dostawy miałyby być realizowane poprzez interkonektor Serbia-Bułgaria (Niš-Dimitrovgrad) o zdolnościach przesyłowych wynoszących 1,8 mld m³ rocznie („Komentarze IEŚ”, nr 915).

Wnioski

• Azerbejdżan odgrywa ograniczoną rolę w kwestii dostaw ropy naftowej do rafinerii w państwach Europy Środkowej, co wynika ze specyfiki funkcjonujących tu zakładów (koncentracja na gatunkach porównywalnych do Urals). W tych uwarunkowaniach w dalszym ciągu można przewidywać, że głównie ropa naftowa o właściwościach fizyko-chemicznych zbliżonych do gatunku Urals (np. surowiec z Arabii Saudyjskiej, Iraku, Iranu) może stanowić odpowiedni zamiennik dla ropy naftowej z Federacji Rosyjskiej.
• Dla bezpieczeństwa energetycznego państw Europy Środkowej znaczenie Azerbejdżanu wynika przede wszystkim z możliwości importu gazu ziemnego z tego państwa. Przed wojną rosyjsko-ukraińską wiele państw tego regionu było uzależnionych od importu surowca z Federacji Rosyjskiej. Wprowadzone sankcje oraz działania na rzecz zmiany struktury dostaw gazu ziemnego powodują, że obok importu gazu ziemnego w formie skroplonej (LNG) bardzo ważną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego może odegrać Azerbejdżan. Obecnie istnieje odpowiednia infrastruktura (interkonektor IGB) lub są realizowane projekty (budowany interkonektor Serbia-Bułgaria), które umożliwiają dostawy z tego kierunku.
• Kluczowym aspektem realizacji umowy o współpracy z UE będzie odpowiedni wzrost wydobycia gazu ziemnego w samym Azerbejdżanie, gwarantujący dostawy na poziomie 20 mld m³ rocznie do państw wspólnoty. Co ważne, wzrost eksportu gazu ziemnego przez Azerbejdżan do Europy będzie wymagał przede wszystkim inwestycji w zagospodarowanie złóż, co może się okazać procesem długotrwałym. W tym względzie planowane jest uruchomienie produkcji surowca ze złóż i obszarów podmorskich już rozpoznanych, a więc Shafag-Asiman, SWAP (Shallow Water Absheron Peninsula), Dostluk czy III faza Shah Deniz, ale od ostatecznej decyzji inwestycyjnej (FID) do zagospodarowania złoża mija co najmniej 4-5 lat. Co ważne, w trzech ostatnich projektach swoje udziały posiada firma Lukoil PJSC z Rosji, która może blokować realizację inwestycji. Jednocześnie zwiększenie dostaw poprzez gazociąg TANAP, a następnie TAP będzie wymagać znacznych środków finansowych, także na zwiększenie mocy przesyłowych (np. tłocznie), a być może nawet na budowę kolejnych nitek tych gazociągów.

[Zdjęcie: SOCAR.AZ]