Problem szans przetrwania monarchii austro-węgierskiej był tematem tysięcy książek i artykułów w wielu językach i ciężko jest przestudiować wszystkie z nich. Kwestia tego, czy Monarchia Habsburgów była skazana na rozkład z powodu napięć narodowościowych wciąż pozostaje inspirującym pytaniem. Badacze wciąż podejmują nowe tematy szczegółowe. Bazując na ich osiągnięciach, możliwa jest ponowna ocena problemu na bardziej ogólnym poziomie. Następujące czynniki zostały wzięte pod uwagę: rozwój gospodarczy, struktura administracyjna dualistycznej monarchii, wróg zewnętrzny, biurokracja, armia i dynastia. Pokażą one, do jakiego stopnia podtrzymana została spójność Austro-Węgier przed 1914 r.
D. Jeziorny, Czynniki spajające więzi państwowe Austro-Węgier przed 1914 r., „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 7-25, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.1
W XIX w. na ziemiach polskich mamy do czynienia z szybkimi zmianami cywilizacyjnymi, gospodarczymi, społecznymi. Stopniowo zanikają podziały stanowe. Tworzą się nowe struktury. Te przemiany dotyczą także spraw narodowościowych. Możemy stwierdzić, że w XIX w. zmieniło się pojęcie narodu: od narodu politycznego szlacheckiego do narodu o podłożu etnicznym polskim, gdzie język i religia odgrywały znaczącą rolę. Polska ludność chłopska, mieszczaństwo polskie i robotnicy w dużym stopniu zintegrowali się z narodem polskim, dołączyli do polskiego ziemiaństwa czy inteligencji. Powstawał naród obejmujący wszystkie warstwy społeczne. Natomiast niepolskojęzyczne społeczności: ukraińska, białoruska, litewska, żydowska zaczęły określać swoją przynależność narodową nie jako polską, ale coraz częściej jako: ukraińską, litewską w mniejszym stopniu żydowską czy białoruską. Te procesy ulegną nasileniu w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy będziemy mieli do czynienia z niepodległym państwem polskim, realizującym swoją politykę narodowościową.
T. Stegner, Od narodu szlacheckiego do narodu wszystkich warstw – tworzenie się nowoczesnego narodu polskiego w XIX w. i na początku XX w., „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 27-45, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.2
1. Anczyc W., Dzieje Polski w dwudziestu czterech obrazach, Lwów 1891.
2. Bełza W., Katechizm polskiego dziecka, Lwów 1912.
3. Cała A., Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 2005.
4. Chlebowczyk J., Procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu, Warszawa – Kraków 1975.
5. Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.
6. Cywiński B., Ogniem próbowane. Korzenie tożsamości. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie środkowo-wschodniej, t. 1, Paryż 1982.
7. Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego 1862-1864, red. E. Halicz, S. Kieniewicz, I. Miller, Wrocław 1968.
8. Janowski M., Handelsman: myśl niedokończona, „Ale Historia”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, 31.12.2022, nr 52.
9. Kamieński H., Rossya i Europa: Polska, Paryż 1857.
10. Kizwalter T., Nacjonalizm, czyli o kłopotliwych pojęciach, [w:] Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789-1950, red. D. Konstantynow, R. Pasieczny, P. Paszkiewicz, Warszawa 1998.
11. Kizwalter T., O nowoczesności narodu. Przypadek Polski, Warszawa 1999.
12. Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.
13. Kołłątaj H., Do prześwietnej deputacji dla ułożenia projektu konstytucji (1789), [w:] Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków. Antologia, oprac. M. Kridl, W. Malinowski, J. Wittlin, Warszawa 1986.
14. Kostrzyńska-Miłosz A., Styl narodowy i nacjonalizm w polskich wnętrzach pierwszej połowy XX wieku, [w:] Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789-1950, red. D. Konstantynow, R. Pasieczny, P. Paszkiewicz, Warszawa 1998.
15. Lelewel J., Manifest Polaków znajdujących się w Belgii (1836), [w:] Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków. Antologia, oprac. M. Kridl, W. Malinowski, J. Wittlin, Warszawa 1986.
16. Mędrzecki W., Narodowości, [w:] Społeczeństwo międzywojenne: nowe spojrzenie, „Metamorfozy Społeczne”, nr 10, red. W. Mędrzecki, J. Żarnowski, Warszawa 2015.
17. Mędrzecki W., Polskie uniwersum symboliczne w drugiej Rzeczypospolitej. Uwagi wstępne, [w:] Kultura i społeczeństwo II Rzeczypospolitej, „Metamorfozy Społeczne”, nr 4, red. W. Mędrzecki, A. Zawiszewska, Warszawa 2012.
18. Mochnacki M., Być albo nie być (1831), [w:] Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków. Antologia, oprac. M. Kridl, W. Malinowski, J. Wittlin, Warszawa 1986.
19. Narodowość i religia, „Zwiastun Ewangeliczny” 1898, nr 2.
20. Niemcewicz J. U., Podróże historyczne po ziemiach polskich: od 1811 do 1828 roku, Petersburg 1859.
21. Niemojewski A., Doba obecna w Królestwie Polskim, Kraków 1905.
22. Olszewski D., Polski katolicyzm, a sprawa narodowa na przełomie XIX i XX wieku. Stan i problematyka badań, [w:] Naród i religia, red. T. Stegner, Gdańsk 1994.
23. Sapieha L., Wspomnienia (od lat 1803 do 1863 R), Lwów, brw.
24. Słomka J., Pamiętniki włościanina. Od pańszczyzny do dni dzisiejszych, Warszawa 1983.
25. Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski, t. 4, Warszawa 1963.
26. Staszic S., Przestrogi dla Polski, [w:] Pisma filozoficzne i społeczne, oprac. B. Suchodolski, Warszawa 1954.
27. Stegner T., Historia turystyki. Polska i świat, Gdańsk 2016.
28. Stomma S., Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986.
29. Suleja W., Józef Piłsudski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995.
30. [Świętochowski A.], Mam talent, „Prawda” 1897, nr 40.
31. [Świętochowski A.], Na znany temat, „Prawda” 1905, nr 40.
32. Wapiński R., Kształtowanie się stereotypu Polaka-katolika, [w:] Naród i religia, red. T. Stegner, Gdańsk 1994.
33. Wapiński R., O złożoności określenia „Polska” i charakterze badań regionalistycznych”, [w:] Pejzaże kultury. Prace ofiarowane Profesorowi Jackowi Kolbuszewskiemu w 65. rocznicę Jego urodzin, red. W. Dynak, M. Ursel, Wrocław 2005.
34. Wapiński R., Polska i małe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w XIX i XX wieku po wybuch II wojny światowej, Wrocław – Warszawa –Kraków 1994.
35. Wapiński R., Polska na styku narodów i kultur. W kręgu przeobrażeń narodowościowych i cywilizacyjnych w XIX i XX wieku, Gdańsk 2002.
36. Wiejscy działacze społeczni, t. 2, Życiorysy inteligentów, Warszawa 1938.
37. Witos W., Moje wspomnienia, t. 1, Paryż 1964.
38. Wyspiański S., Wesele, Kraków 1916.
39. Żarnowski J., „Ojczyzną był język i mowa”. Kultura polska a odbudowa niepodległości w 1918 r., Warszawa 1978.
40. Żarnowski J., Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973.
The purpose of this article is to present the processes of assimilation of ethnic and linguistic groups (Polish – Warmians and Mazurians, Lithuanian – Lithuanians of Prussia) living in East Prussia in the second half of the 19th century. It should be noted that among the Mazurian, Warmian and Lithuanian populations in East Prussia, at no stage of the development of the above-mentioned groups were there any prerequisites for the formation of their own nation or assimilation into the Polish or Lithuanian nations. After 1870, the ethnic feeling of the non-German population in Prussia became an anachronism dating back to an earlier, pre-national stage of development. The process of assimilation, supported by a number of factors and carried out quite consistently, though not absolutely, towards non-German groups, created a Prussian-German identity among them. They became an example of ethnic groups forming their identity against a linguistic and cultural background.
G. Jasiński, Procesy narodotwórcze wśród ludności nieniemieckiej w Prusach Wschodnich w drugiej połowie XIX wieku. Wybrane problemy, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 47-71, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.3
Belzyt L., Sprachliche Minderheiten im preuβischen Staat 1815-1914. Die preuβische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar, Marburg 1998.
Handbuch der Geschichte Ost- und Westpreuβens, Teil III: Von der Reformzeit bis zum Vertrag von Versailles 1807-1918, red. E. Opgenoorth, Lüneburg 1994.
Historia Pomorza, t. 3, (1815-1850), cz. 1, Gospodarka, społeczeństwo, ustrój, red. G. Labuda, Poznań 1993.
Historia Pomorza, t. 3, (1815-1850), cz. 2, Zagadnienia polityczne, narodowościowe i wyznaniowe, red. G. Labuda, Poznań 1996.
Historia Pomorza, t. 4, (1850-1918), cz. 1, Ustrój, gospodarka, społeczeństwo, red. S. Salmonowicz, Toruń 2000.
Historia Pomorza, t. 4, (1850-1918), cz. 2, Polityka i kultura, red. S. Salmonowicz, Toruń 2002.
Hroch M., Małe narody Europy. Perspektywa historyczna, tłum. G. Pańko, Wrocław – Warszawa – Kraków 2003.
Hubatsch W., Masuren und Preuβisch-Litthauen in der Nationalitätenpolitik Preuβens 1870-1920, Marburg 1966.
Jasiński G., Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku, Olsztyn 2003.
Jasiński G., Mazurzy w drugiej połowie XIX wieku. Kształtowanie się świadomości narodowej, Olsztyn 1994.
Jasiński J., Historiografia warmińska w XIX wieku 1815-1918, [w:] Dzieje historiografii Prus Wschodnich i Zachodnich do 1920 roku. Kierunki, ośrodki, najwybitniejsi przedstawiciele, red. J. Serczyk, A. Tomczak, Toruń 1989.
Jasiński J., Świadomość narodowa na Warmii w XIX wieku. Narodziny i rozwój, Olsztyn 1983.
Kossert A., Preuβen, Deutsche oder Polen? Die Masuren im Spannungsfeld des ethnischen Nationalismus 1870-1956, Wiesbaden 2001.
Kossert A., Prusy Wschodnie, Historia i mit, tłum. Barbara Ostrowska, Warszawa 2009.
Koziełło-Poklewski B., Rozwój społeczno-gospodarczy Mazur i Warmii na tle Prus Wschodnich od połowy XIX wieku do roku 1939, [w:] Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. J. Burszta, Warszawa 1976.
Nobis A. J., Die preussische Verwaltung des Regierungsbezirks Allenstein 1905-1945, München 1987.
Pletzing Ch., Vom Vӧlkerfrühling zum nationalen Konflikt. Deutscher und polnischer Nationalismus in Ost- und Westpreuβen, Wiesbaden 2003.
Procesy asymilacji/akulturacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX i XX wieku, red. W. Molik, R. Traba, Poznań 1999.
Samomodernizacja społeczeństw w XIX wieku. Irlandczycy, Czesi, Polacy, red. L. Trzeciakowski, K. Makowski, Poznań 1999.
Selbstbewusstsein und Modernisierung. Sozialkultureller Wandel in Preuβisch-Litauen vor und nach dem Ersten Weltkrieg, red. R. Traba, Osnabrück 2000.
Sokołowska E. A., Organizacje społeczne i kościelne na Warmii w latach 1848-1914, Szczytno 2014.
Szostakowski S., Wschodniopruskie tło czasopisma „Auszra” (1883-1886), [w:] Polacy, Litwini, Niemcy w kręgu wzajemnego oddziaływania, red. A. Skrzypek, S. Szostakowski, Olsztyn 1992.
Traba R., Czynnik akulturacji – przyczyna antagonizmu – sposób na życie? Południowa granica Prus Wschodnich jako element kształtowania się tożsamości Mazurów i ich polskich sąsiadów w XIX wieku, „Kultura i Społeczeństwo” 1998, nr 3.
Traba R., Niemcy – Warmiacy – Polacy 1871–1914. Z dziejów niemieckiego ruchu katolickiego i stosunków polsko-niemieckich w Prusach, Olsztyn 1994.
Traba R., Ultramontanizm – pojęcie i jego znaczenie w propagandzie politycznej w Prusach Wschodnich na przełomie XIX i XX wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1994, nr 2-3.
Wajda K., Kształtowanie się stosunków kapitalistycznych u schyłku XIX i na początku XX wieku, [w:] Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985.
Wehler Hans-Ulrich, Modernizacja, nacjonalizm, społeczeństwo. Eseje i artykuły, wybór i posłowie R. Traba, Warszawa 2001.
Wehler Hans-Ulrich, Sozialdemokratie und Nationalstaat. Die deutsche Sozialdemokratie und die Nationalitätenfragen in Deutschland von Karl Marx bis zum Ausbruch des Ersten Weltkrieges, Würzburg 1962.
Tekst omawia wpływ procesów modernizacyjnych na kształtowanie się nowoczesnego narodu ukraińskiego. Wybrany okres odpowiada przedziałowi czasu zaczynającemu się w momencie pojawienia się pierwszych ukraińskich organizacji politycznych i kończy w momencie wstąpienia na drogę budowy niepodległego państwa. Jako struktura społeczna Ukraińcy przeszli w tym czasie proces wynajdywania nazwy, określania granicy własnego terytorium etnicznego, kodyfikacji języka oraz rozwoju życia organizacyjnego i formowania elit politycznych. To jednak nie wystarczyło, aby uzyskać niepodległość u schyłku I wojny światowej, ponieważ jej zdobycie współzależy także od innych czynników. Analiza pokazuje, że proces modernizacji w przypadku Ukraińców zasadniczo wpisywał się w model charakterystyczny dla Europy Środkowo-Wschodniej.
R. Wysocki, Od (Mało)Rusinów do Ukraińców. Ewolucja ukraińskiej tożsamości narodowej od drugiej połowy XIX w. do początku XX w., „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 73-92, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.4
1. Antonowicz W., Dragomanow M., Istoriczeskija piesni małorusskago naroda, t. 1, Kijów 1874.
2. Arel D., Introduction. Theorizing the Politics of Cultural Identities in Russia and Ukraine, [w:] Rebounding Identities. The Politics of Identity in Russia and Ukraine, red. D. Arel, B. A. Ruble, Baltimore 2006.
3. Baczynśkyj Ju., Ukrajina irredenta, Berlin 1924.
4. Baik Ł. H., Z historii rozwoju ukraińskiej szkoły w Galicji, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 3, Nauka i oświata, red. A. Meissner, J. Wyrozumski, Rzeszów 1995.
5. Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005.
6. Dobżanśkyj O., Nacionalnyj ruch ukrajinciw Bukowyny druhoji połowyny XIX poczatku XX st., Czerniowice 1999.
7. Drzazgowska E., Humboldt: przełamanie arystotelesowskiego modelu relacji oznaczania, „Lingua ac Communitas” 2011, t. 21.
8. Gellner E., Narody i nacjonalizmy, Warszawa 1991.
9. Hrycak J., Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000.
10. Humeniuk O. W., Cholawśka I. Ja., Poczatkowa i serednia oswita na Bukowyni u XIX stolitti: osobływosti funkcionuwannia, „Mołodyj wczenyj” 2020, nr 1.
11. Jakóbiec M., Hołyńska-Baranowa T., Literatura ukraińska. Wypisy, Warszawa 1962.
12. Janion M., Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków 2006.
13. Kamusella T., The Change of the Name of the Russian Language in Russian from Rossiiskii to Russkii: Did Politics Have Anything to Do with It, „Acta Slavica Iaponica” 2012, t. 32.
14. Kłosowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.
15. Kozik J., Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1848-1849, Warszawa – Kraków 1975.
16. Łotocki A., Ukraińska myśl polityczna, Warszawa 1933.
17. Łysiak-Rudnyćkyj I., Istoryczni ese, t. 1, Kijów 1994.
18. Mémoire sur l’indépendance de l’Ukraine, présenté à la Conférence de la paix par la Délégation de la République Ukrainienne, Paryż 1919.
19. Michnowśkyj M., Samostijna Ukrajina, [w:] Ukrajinśka suspilno-polityczna dumka w 20 stolitti. Dokumenty i materijały, t. 1, upor. T. Hunczak, R. Solczanyk, bmw 1983.
20. Miller A., Ukrainskij wopros w Rossijskoj impierii, Kijów 2013.
21. Ochrymowycz Ju., Rozwytok ukrajinśkoji nacionalno-politycznoji dumky, Lwów – Kijów 1922.
22. Pakalski M., Próby kodyfikacji języka ukraińskiego w I połowie XIX w., „Studia Ucrainica Varsoviensia” 2016, nr 4.
23. Piwtorak H., Koły ż wynykła ukrajinśka mowa, [w:] Istorija ukrajinśkoji mowy (Chrestomatija), Kijów 1996.
24. Rudnytsky S., The Ukraine and the Ukrainians, Jersey City 1915.
25. Šafařík P. J., Slowanský národopis, Praga 1842.
26. Schmitt H., Kilka słów bezstronnych w sprawie ruskiej, Lwów 1861.
27. Serczyk W., Historia Ukrainy, Wrocław 2001.
28. Sereda O., „Whom Shall We Be?” Public Debates over the National Identity of Galician Ruthenians in the 1860 in the 1860s, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 2001, nr 2.
29. Smith A. D., Nacjonalizm, Warszaw 2007.
30. Studynśkyj K., Pawło Josyp Szafaryk i ukrajinci. Do istoriji ukrajinśko-cześkych zwjazkiw, Warszawa 1935.
31. Szabaciuk A., „Rosyjski Ulster”. Kwestia chełmska w polityce imperialnej Rosji w latach 1863-1915, Lublin 2013.
32. Świątek A., Gente Rutenni, Natione Poloni. The Ruthenians of Polish Nationality in Habsburg Galicia, Toronto – Cracow 2019.
33. Wójtowicz-Hubner B., „Ojcowie narodu”. Duchowieństwo greckokatolickie w ruchu narodowym Rusinów galicyjskich (1867-1918), Warszawa 2008.
34. Vkrania quæ et Terra Cosaccorvm cum vicinis Walachiæ, Moldaviæ, Minorisq[ue] Tartariæ Provinciis exhibita à Joh. Baptist Homann, Noribergæ [Nuremberg] 1720.
35. Yekelchyk S., The Nation’s Clothes: Constructing a Ukrainian High Culture in the Russian Empire, 1860-1900, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 2001, nr 2.
36. Zabrowarny S., Instytucjonalny rozwój ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1864-1914, „Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze” 1994, z. 2.
37. Zięba A. A., Gente Rutheni, natione Poloni. Z problematyki kształtowania się ukraińskiej świadomości narodowej w Galicji, „Polska Akademia Umiejętności. Prace Komisji Wschodniosłowiańskiej” 1995, t. 2.
38. Żuk A., Do istoriji ukrajinśkoji politycznoji dumky pered [perszoju] switowoju wijnoju, „Harvard Ukrainian Studies” 1985, nr 3-4.
Modernizacja jest pojęciem bardzo trudnym do obiektywnego zdefiniowania. Od XIX w. jest rozumiana przede wszystkim jako rozwój przemysłu i techniki, z czym wiąże się urbanizację i polepszenie warunków materialnych życia. Hasło to nabrało znaczenia politycznego. Niewątpliwie weszło na stałe do kultury potocznej jako cecha pozytywna zachodzących – a częściej planowanych – zmian. Artykuł jest próbą uchwycenia modernizacji w polityce rosyjskiej w Królestwie Polskim. Autor, po pierwsze, konstatuje, że polityka rosyjska miała charakter imperialny, po drugie, że społeczeństwo Królestwa postrzegało imperium jako zacofane i niejako wbrew naciskowi rusyfikacyjnemu wytworzyło własne drogi modernizacji, co nie wątpliwie pokazało żywotność i efektywność kultury polskiej, a ostatecznie zniweczyło rosyjskie plany wynarodowienia.
A. Górak, Kierunki akulturacji w warunkach modernizacji społeczeństwa Królestwa Polskiego pod presją rusyfikacyjną, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 93-114, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.5
1. Aksakov I. S., Kak borot’sya nam s polonizmom (Moskva, 28 sent. 1863 g.), [w:] Polnoe sobranie sochineny I. S. Aksakova, t. 3, Pol’sky vopros i Zapadno-Russkoe delo. Evreysky vopros. 1860-1886, Moskwa 1886.
2. Aksakov I. S., Katolitsizm – samoe moguchee sredstvo opolyacheniya, [w:] Polnoe sobranie sochineny I. S. Aksakova, t. 3, Pol’sky vopros i Zapadno-Russkoe delo. Evreysky vopros. 1860-1886, Moskwa 1886.
3. Artamonova I., Shipov, Sergey Pavlovich 1-y, [w:] Russky biografichesky slovar’, red. A. A. Połowcow, Sankt Petersburg 1911, t. 23.
4. Bazhenova A. Yu., Istoriki imperatorskogo Varshavskogo universiteta: usloviya formirovaniya pogranichnoy identichnosti, [w:] Soslovie russkikh professorov. Sozdateli statusov i smyslov, red. E. A. Vyshlenkova, I. M. Savelyeva, Moskwa 2013.
5. Diec J., Polonofobia jako strukturalny składnik rosyjskich doktryn imperialnych, „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU” 2009, t. XVII.
6. Georgievsky A., Kratky istorichesky ocherk pravitel’stvennykh mer i prednachertany protiv studencheskikh besporyadkov, Sankt Petersburg 1890.
7. Głębocki H., Kresy imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII-XXI wiek), Kraków 2006.
8. Głębocki H., Polska i „okrainy” Rosji w myśli politycznej Jurija Samarina, [w:] tenże, Kresy Imperium, Kraków 2006.
9. Górak A., Modernizacja poprzez kolonizację i wynarodowienie. Uwagi o pracy Malte Rolfa pt. Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie, przekł. W. Włoskowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, ss. 505, „Res Historica”, t. 46, 2018, s. 421-432, DOI: 10.17951/rh.2018.46.421-432.
10. Górak A., Sądy handlowe w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim: powstanie, rozwój, walka o przetrwanie, [w:] Księstwo Warszawskie: skok w nowoczesność, red. A. Górak, Warszawa 2023, w druku.
11. Jabłoński Ł., Modernizacja ekonomiczna w ekonomii rozwoju. Istota modernizacji ekonomicznej, „Zeszyty Naukowe”, nr 859, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011.
12. Kizwalter T., Polska nowoczesność. Genealogia, Warszawa 2020.
13. Krzysztofek K., Szczepański M. S., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice 2002.
14. Latawiec K., Górak A., Legieć J., Bogdanow S., Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim w latach 1839-1918, t. 1, Ministerstwo Oświecenia Publicznego, Lublin 2015.
15. Latawiec K., Górak A., Legieć J., Bogdanow S., Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim w latach 1839-1918, t. 2, Ministerstwo Finansów, Lublin 2016.
16. Latawiec K., Górak A., Legieć J., Bogdanow S., Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim w latach 1839-1918, t. 3, Zarząd skarbem, finansami, przemysłem i handlem, Lublin 2018.
17. Latawiec K., Górak A., Legieć J., Bogdanow S., Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim w latach 1839-1918. Słownik biograficzny, t. 4, Resorty komunikacji, poczt i telegrafów, dworu oraz spraw wewnętrznych, Lublin 2020.
18. Matsuzato K., Vydvigaya periferiyu na Vostok: territorial’naya reforma i sotsial’naya transformatsiya v «Bol’shom Orenburzhe» v seredine XIX v., [w:] Regional’noe upravlenie i problema èffektivnosti vlasti v Rossii (XVIII – nachalo XXI v.), Orenburg 2012.
19. Matsuzato K., General-gubernatorstva v rossiyskoy imperii: ot ètnicheskogo k prostranstvennomu podkhodu, [w:] Novaya imperskaya istoriya postsovetskogo prostranstva, red. I. Gerasimov i in., Kazań 2004.
20. Milyukov P. N., Universitety v Rossii, [w:] Èntsiklopedichesky slovar’ F. A. Brokgauza – I. A. Efrona, Sankt Petersburg 1902, t. 68.
21. Oddzielić Katolicyzm od Polonizmu. Tajne memorandum Aleksandra Muchanowa, 1871 rok, oprac. A. Górak, Lublin 2022.
22. Patro A., Modernizacja, „Encyklopedia zarządzania”, https://mfiles.pl/pl/index.php/Modernizacja#cite_note-3.
23. Pisma ks. Jana Koźmiana. Kanonika archikatedry jego świątobliwości ojca św., protonotariusza apostolskiego, t. 2, Poznań 1881, Rozprawa z o. Gagarinem (1856), s. 289 (przedruk z: Kronika religijna Przeglądu Poznańskiego, posz. 1, R. 1856).
24. Polnoe sobranie zaknov Rossiyskoy imperii, sobr. vtoroe, v. XXI (1846), part 2, № 20669, O obrazovanii v Tsarstve Pol’skom XIII okruga Putey Soobshcheniya.
25. Pravilova E., Finansy Imperii. Den’gi i vlast’ v politike Rossii na natsional’nykh okrainakh. 1801-1917, Moskwa 2006.
26. Pypin M., Kwestya Polska w literaturze rossyjskiej, przekład z rossyjskiego, Dodatek do: „Prawda. Tygodnik Polityczny, Społeczny i Literacki”, red. A. Świętochowski, Warszawa 1881.
27. Ratch V., L’Autriche et le polonisme. Materiaux pour servir a l’historie de l’insurrection de 1863, tłum. Ojarowski i M. L. Hernoche-Zbrojewski, Paryż 1869.
28. Rozhdestvensky S. V., Istorichesky obroz deyatel’nosti Ministerstva narodnogo prosveshcheniya 1802-1902, Sankt Petersburg 1902.
29. Samarin Yu. F., Sovremenny obyem pol’skogo voprosa, [w:] Sochineniya Yu. F. Samarina, Moskwa 1877, t. 1.
30. Samarin Yu. F., Pravoslavie i narodnost’, Moskwa 2008.
31. Sbornik postanovleny po Ministerstvu Narodnogo Prosveshcheniya, t. 8, Tsarstvovanie imperatora Aleksandra III, 1881-1883 gody, № 56, 26 V, Ob isnpektsii v universitetakh, upravlyaemykh po obshchemu ustavu; № 83, 17 VIII, Ob uchrezhdenii nadzora za uchashchiesya molodezh’yu.
32. Schiller-Walicka J., Recenzja publikacji: Malte Wolf, Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie 1864-1915, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, DOI: 10.11584/opus4-994.
33. Shilov D. N., Ministerstvo pocht i telegrafov, [w:] Èntsiklopediya, Sankt Petersburg – Moskwa 2006.
34. Statistichesky sbornik za 1913-1917 gg., Trudy Tsentral’nogo Statisticheskogo Upravleniya, t. 7, vypusk 2, Železnye dorogi, Moskwa 1922.
35. Sztompka P., Dziesięć tez o modernizacji, „Zarządzanie Publiczne” 2013, nr 24-25 (2-3), s. 177-183.
36. Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005.
37. Veuillot L., Melanges religieux, histriques, politiques et litteraries. Le prince de Metternich a Bruxelles (Juin 1859), t. 6, Paryż 1860.
38. Zboroń H., Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego, Poznań 2009.
Celem artykułu jest przedstawienie procesów modernizacyjnych zachodzących w zakresie organizacji nadzoru celnego i granicznego na zachodniej granicy Imperium Rosyjskiego ze szczególnym uwzględnieniem terenu Królestwa Polskiego. Na podstawie źródeł i opracowań udało się zidentyfikować czynniki, które zadecydowały o pojawieniu się działań modernizacyjnych w tych strukturach. Ponadto udało się ustalić etapy wprowadzania innowacji. Przeprowadzone zmiany znacząco zmodernizowały struktury cywilnej administracji celnej oraz struktury straży granicznej działające na terenie Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX w.
K. Latawiec, Modernizacja nadzoru graniczno-celnego w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX w., „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 115-131, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.6
1. Archiwum Główne Akt Dawnych, Olkuski Oddział Częstochowskiej Brygady Straży Granicznej, sygn. 130; Sekretariat Stanu Księstwa Warszawskiego, Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego, Kancelaria Własna JCMości do Spraw Królestwa Polskiego, sygn. 2568.
2. Archiwum Państwowe w Kielcach, Kielecki Rząd Gubernialny, sygn. 15839.
3. Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Piotrkowski, Wydział Budowlany, sygn. 6626.
4. Derzhavnyy Arkhiv Odes’koyi Oblasti (Archiwum Państwowe Obwodu Odeskiego), Fond 236, opys 1, sprava 6.
5. Dziennik Ustaw, 1922, nr 91.
6. Eesti Rahvusarhiiv Tartu (Estońskie Archiwum Narodowe Tartu), EAA.551.1.421, EAA.551.1.422.
7. Giza A., Polityczne i militarne aspekty konfliktów bałkańskich w latach 1875-1876 i wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1877-1878, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 2003, z. 16.
8. Górak A., Latawiec K., Rosyjska administracja specjalna w Królestwie Polskim 1839-1918, Lublin 2015.
9. Górak A., Latawiec K., The Evacuation of the Customs Administration from the Kingdom of Poland to Russia in 1914, „Quaestio Rossica” 2022, t. 10, nr 2, s. 426-427, DOI: 10.15826/qr.2022.2.679.
10. Górak A., Zabytaya rossiyskaya administratsiya – Pravleniye Rossiyskikh tamozhennykh i torgovykh del v Varshave 1818-1822, „Res Historica” 2021, nr 51, DOI: 10.17951/rh.2021.51.339-371.
11. Instruktsiya dlya mobilizatsii pogranichnoy strazhi, Sankt Petersburg 1888.
12. Latawiec K., Górak A., Krajka J., Naczelnicy okręgów celnych i inspektorzy rewirów celnych w Królestwie Polskim w latach 1851-1914 (1918), Lublin 2023, DOI: 10.36121/LGK_custom.01.2023.09.
13. Latawiec K., Górak A., Legieć J., Bogdanow S., Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim w latach 1839-1918, w: Słownik biograficzny, t. 2, Ministerstwo Finansów, Lublin 2016.
14. Latawiec K., Investigating the Position of Customs District Chief in the Kingdom of Poland in the Early 1850s, „Studia Iuridica Lublinensia” 2022, t. 31, 2, DOI: 10.17951/sil.2022.31.2.145-167.
15. Latawiec K., Kiselyova Y., Functioning of the Customs Administration of the Kingdom of Poland in Russia in 1914-1917 (until the Fall of the Romanov Monarchy), „Przegląd Nauk Historycznych” 2023, t. 21, nr 1, DOI: 10.18778/1644-857X.22.01.05.
16. Latawiec K., Rosyjska straż graniczna w Królestwie Polskim w latach 1851-1914, Lublin 2014.
17. Latawiec K., Sandomierska Brygada Straży Granicznej 1889-1914, Sandomierz 2010.
18. Latawiec K., The Break-up of Russian Customs Administration Evacuated from the Kingdom of Poland in 1917-1919, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2023, nr 1 (41), DOI: 10.48261/pis234112.
19. Latawiec K., W służbie imperium… Struktura społeczno-zawodowa ludności rosyjskiej na terenie guberni lubelskiej w latach 1864-1915, Lublin 2007.
20. Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas (Państwowego Archiwum Historii Litwy), Fondas 378, B/S, 1884, byla 230.
21. Lyatavets K., Mesto tamozhennykh uchrezhdeniy Tsarstva Pol’skogo v finansovoy sisteme Rossiyskoy imperii v pervoy polovine 70-kh gg. XIX v., [w:] Torgovlya, kupechestvo i tamozhennoye delo v Rossii v XVI-XIX vv. Sbornik materialov Vtoroy mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii (Kursk, 2009 g.), por. A. I. Razdorskiy, Kursk 2009.
22. Lyatavets K., Tamozhennyye uchrezhdeniya v Tsarstve Pol’skom v 50-60 gg. XIX veka, [w:] Istoriya torgivli, podatkiv ta mita. Zbirnik naukovikh prats’, red. O. O. Dyachok, Dniepropietrowsk 2007.
23. Lyatavets K. E., Upravleniye delami Pogranichnoy strazhi v Tsarstve Pol’skom v 1851-1864 gg., [w:] Regional’noye upravleniye i problema effektivnosti vlasti v Rossii (XVIII – nachalo XXI veka. Sbornik statey Vserossiyskoy nauchnoy konferentsii s mezh-dunarodnym uchastiyem (g. Orenburg, 30 oktyabrya – 2 noyabrya 2012 goda), posvyashchennoy 1150-letiyu rossiyskoy gosudarstvennosti, pamyati professora A. V. Remneva (1955-2012), 60-letiyu professora A. I. Repinetskogo, red. E. V. Godovova, S. V. Lyubichankovskiy, Orenburg 2012.
24. Markov L. N., Ocherki po istorii tamozhennoy sluzhby, Irkuck 1987.
25. № 398, [w:] Prilozheniya k Stenograficheskim otchetam Gosudarstvennoy Dumy. Tretiy sozyv. Sessiya pyataya. 1911-1912 g.g., t. 3, (№№ 351-500), Sankt Petersburg 1912.
26. 435, [w:] Prilozheniya k Stenograficheskim otchetam Gosudarstvennoy Dumy. Tretiy sozyv. Sessiya tret’ya. 1909-1910 g.g., t. II, (№№ 290-438), Sankt Petersburg 1910.
27. Plekhanov A. A., Plekhanov A. M., Otdel’nyy korpus pogranichnoy strazhi imperatorskoy Rossii (1893-1917). Istoricheskiy ocherk, Moskwa 2003.
28. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, zbiór 3, t. 3, 1883, Sankt Petersburg 1886.
29. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii zbiór 3, t. 5, 1885, Sankt Petersburg 1887.
30. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, zbiór 3, t. 6, 1886, Sankt Petersburg 1888.
31. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, zbiór 3, t. 13, 1893, Sankt Petersburg 1897.
32. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, zbiór 3, t. 26, rozdz. 1, 1896, Sankt Petersburg 1899.
33. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, zbiór 3, t. 19, rozdz. 1, 1899, Sankt Petersburg 1902.
34. Rossiyskiy Gosudarstvennyy Istoricheskiy Arkhiv (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne), Fond 560, opis 20, delo 385.
35. Sobraniye Uzakoneniy i Rasporyazheniy Pravitel’stva, 1883, nr 25; 1886, nr 46; 1889, nr 24; 1910, nr 109; 1912, nr 103.
36. Spravochnaya knizhka po lichnomu sostavu Otdel’nogo Korpusa Pogranichnoy Strazhi s kratkim kvartirnym i shtatnym rospisaniyem i alfavitom postov sego Korpusa, Sankt Petersburg 1902.
37. Stat’i k Shestomu Tomu Svoda Zakonov. (Prod. 1886 goda), [w:] Prodolzheniye Svoda Zakonov Rossiyskoy Imperii. 1886 goda, Chast’ vtoraya, Stat’i k VI-X tomam svoda, Sankt Petersburg 1886.
38. Sumner B. H., Russia and the Balkans 1870-1880, Oksford 1937.
39. Trudy Komissii po izyskaniyu mer protiv kontrabandy pitey, rozdz. 1, Sankt Petersburg 1884.
40. „Ukazatel’ Pravitel’stvennykh Rasporyazheniy po Ministerstvu Finansov” 1885, nr 22; 1896, nr 12.
41. Vsepoddanneyshiy otchet Gosudarstvennogo kontrolera za 1897 god, Sankt Petersburg 1898.
42. Zbiór praw obowiązujących w guberniach Królestwa Polskiego, t. 1, 1886, półrocze pierwsze całkowitego zbioru, t. 31, Warszawa 1887.
4 czerwca 1920 r. w Trianon Węgry podpisały traktat pokojowy, na mocy którego traciły 2/3 ziemi oraz 1/3 ludności. Oznaczało to rozpad Królestwa Węgier, o którego silną pozycję zabiegały węgierskie elity polityczne w latach 1867-1920. Autor artykułu analizuje trzy etapy realizacji tego projektu, które obejmują próby kształtowania jednolitego narodu węgierskiego, modernizację Zalitawii oraz walkę o utrzymanie granic po I wojnie światowej. Znane z licznych opracowań fakty zostały skonfrontowane z opiniami najważniejszych krytyków ówczesnych elit władzy, publicystami czasopisma „Huszadik Század”.
A. Sylburska, Próby wzmocnienia pozycji Królestwa Węgier w epoce dualizmu w ocenie publicystów „Huszadik Század” (1900-1919), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 133-149, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.7
1. Balcerak W., Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974.
2. Batowski H., Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne, Kraków 1982.
3. Deák I., Antisemitism in Eastern Europe (Excluding Russia and the Soviet Empire) Since 1848, [w:] Antisemitism. A History, red. A. S. Lindemann, R. S. Levy, Oksford 2010, s. 222-236.
4. Dějiny Rakouska, M. Havlačka i in., Praga 2002.
5. Egy közép-európai birodalom. Az Osztrák-Magyar Monarchia (1867-1918), red. Z. Gáspár, Budapeszt 2008.
6. Felczak W., Europa Centralis, Kraków 2013.
7. Felczak W., Ugoda węgiersko-chorwacka 1868 roku, Wrocław 1969.
8. Góralczyk B., Węgierski syndrom Trianon, Warszawa 2020.
9. Held, Young Hungary. The Nyugat Periodical, 1908-1914, [w:] Intellectual and Social Developments in the Habsburg Empire from Maria Theresa to World War I, red. S. B. Winters, J. Held, Nowy Jork – Londyn 1975, s. 271-289.
10. „Huszadik Század” 1900-1910, 1912, 191-1919.
11. Judson P. M., Imperium Habsburgów – wspólnota narodów, Warszawa 2017.
12. Kalembka S., Wiosna Ludów w Europie, Warszawa 1991.
13. Kann R. A., A History of the Habsburg Empire 1526-1918, Berkeley 1974.
14. Karady V., Continuities of the „Jewish Question” in Hungary since the „Golden Age”, [w:] The Holocaust in Hungary. Seventy Years Later, red. R. L. Braham, A. Kovács, Budapeszt – Nowy Jork 2016, s. 45-72.
15. Kmeť M., Ottmárová B., Consideration about the Anti-Semitism in Hungary during the Early Post-War Years (1945-1948), „Codrul Cosminului” 2017, t. 23, nr 1, s. 165-186.
16. Kopyś T., Kwestie narodowościowe na ziemiach Korony Świętego Stefana w latach 1867-1918, Kraków 2001.
17. Kopyś T., Oszkár Jászi. Z dziejów idei federalizmu w Europie Środkowej w latach 1900-1920, Kraków 2006.
18. Kopyś T., Polityka zagraniczna Węgier w latach 1867-1945, Kraków 2018.
19. Ledvai P., Węgrzy. Tysiąc lat zwycięstw w klęskach, Kraków 2016.
20. Lukacs J., Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury, Kraków 2016.
21. Lupovitch H., Traversing the Rupture. Antisemitism and the Holocaust in Hungary, „Patterns of Prejudice” 2003, t. 37, nr 4, s. 429-436.
22. Mason J. W., The Dissolutiom of the Austro-Hungarian Empire, 1867-1918, London-New York 2014.
23. McCagg W. O., Dzieje Żydów w Monarchii Habsburskiej w latach 1670-1918, Warszawa 2010.
24. Pál J., Sprawa unii Siedmiogrodu z Węgrami po roku 1867, [w:] „Węgry i dookoła Węgier…”. Narody Europy Środkowej w walce o wolność i tożsamość w XIX i XX wieku, red. A. Cetnarowicz, S. Pijaj, s. 137-146.
25. Ránki, On the Development of the Austro-Hungarian Monarchy, [w:] Economic Development in the Habsburg Monarchy in the Nineteenth Century. Essays, red. J. Komlos, Nowy Jork 1983, s. 47-63.
26. Romsics I., A trianoni békeszerződés, Budapeszt 2020.
27. Romsics I., Historia Węgier, Poznań 2018.
28. Sima M., Geopolityczne znaczenie idei Wielkich Węgier, „Przegląd Geopolityczny” 2019, nr 28, s. 9-30.
29. Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej w XX wieku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004.
30. Soksevits D., Varga S., A horvát szábor története, Budapest 2022.
31. The Creation of the Austro-Hungarian Monarchy. A Hungarian Perspective, red. G. Gyáni, Abingdon 2022.
32. The Last Years of Austria-Hungary: Essays in Political and Military History, 1908-1918, red. M. Cornwall, Exeter 1990.
33. Waldenberg M., Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000.
34. Wandruszka A., Die Habsburgermonarchie 1848-1918, t. 1-12, Wiedeń 1973-2010.
35. Wereszycki H., Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe, Kraków 1986.
36. Trianon, red. M. Zeidler, Budapeszt 2020.
37. Żarna K., Determinanty historyczne stosunków słowacko-węgierskich od konfliktu do normalizacji?, [w:] Sąsiedztwo i pogranicze – między konfliktem a współpracą, red. R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Łódź 2012, s. 231-249.
Na przełomie XIX i XX w. doszło do ukształtowania szwajcarskich partii politycznych. Wykrystalizowały się także podstawowe organy prasowe, które stały się oficjalnymi ogólnonarodowymi tytułami poszczególnych nurtów. Niezależnie od rozbieżności na płaszczyźnie wewnętrznej, większość z tych organów prowadziła dość spójną politykę propagandową w odniesieniu do przyszłości ziem wielokulturowych po zakończeniu I wojny światowej. Jednym z zagadnień wpisujących się w tę tematykę była kwestia pogranicza polsko-rusińsko-litewskiego. Ogół helweckiej opinii publicznej stał na stanowisku konieczności utworzenia w Europie Środkowej federacyjnego państwa, które miało być antidotum na ujawniające się ruchy nacjonalistyczne. Promowanie takiego rozwiązania związane było z chęcią rozpowszechniania w Europie własnych, szwajcarskich rozwiązań konstytucyjnych, które od pół wieku zdawały się sprawnie funkcjonować. W warunkach pogranicza Europy Środkowej taka wizja okazała się nierealistyczna. Ujawniające się tendencje nacjonalistyczne oraz nieskuteczne próby znalezienia rozwiązania kompromisowego pomiędzy obecnymi w Szwajcarii przedstawicielami emigracji poszczególnych narodów doprowadziły do upadku idei promowania federacji w prasie helweckiej.
P. Bednarz, Państwa narodowe czy federacja? Kwestia narodów Europy Środkowej w helweckiej myśli politycznej okresu I wojny światowej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 151-173, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.8
1. Andrzejewski M., Schweizer in Polen. Spuren der Geschichte eines Brückenschlages, Bazylea 2002.
2. „Basler Nachrichten” 1918.
3. Bednarz P., Szwajcarscy korespondenci wojenni w Królestwie Polskim 1914-1915, [w:] Ważna obecność. Przedstawiciele państw i narodów europejskich wśród mieszkańców międzyrzecza Bugu i Pilicy w XVII-XIX w., red. A. Górak, K. Latawiec, Radzyń Podlaski – Radom 2006, s. 277-291.
4. Blaser F., Bibliographie der Schwiezer Presse, Bazylea 1956-1958.
5. Bonjour E., Verschwiezerung Basels in 20. Jahrhunderts, [w:] Die Schweiz und Europa. Aus¬gewählte Reden und Aufsätze von Edgard Bonjour, Band VI, Bazylea 1979.
6. Burckhardt C. J., Moja misja w Gdańsku 1937-1939, Warszawa 1970.
7. Clavien A., Les Helvétistes. Intellectuels et politique en Suisse romande au début du siècle, Lausanne 1993.
8. „Courrier de Genève” 1918.
9. Degen B., Das Basel der andern. Geschichte der Basler Gewerkschaftsbewegung, Bazylea 1986.
10. Die Schweizer Presse, oprac. E. Secretan, Berno 1896.
11. „Der Bund” 1918.
12. Favez J. C., L’inititative populaire fédérale, [w:] Les origines de la démocratie directe en Suisse / Ursprünge der direkten Demokratie in der Schweiz, red. A. Auer, Bazylea, 1996.
13. Fuetter E., Die Schweiz seit 1848. Geschichte-Wirtschaft-Politik, t. 1, Zurych 1928.
14. „Gazette de Lausanne” 1916, 1918.
15. Gegen den Krieg. Der Basler Friedenskongress 1912 und seine Aktualität, red. B. Degen, H. Haumann, U. Mäder i in., Bazylea 2012.
16. „Genevois” 1918.
17. Handbuch der eidgenössischen Volksabstimmungen 1848 bis 2007, red. W. Linder, Ch. Bollinger, Y. Rielle, Haupt Verlag, Berno 2010.
18. Holenstein A., Verflechtung und Abgrenzung in der Schweizer Geschichte, Zurych 2018.
19. Hotzenköcherle R., Die Sprachlandschaften der deutschen Schweiz, Aarau – Frankfurt nad Menem – Salzburg 1984.
20. Jeziorny D., Problem przynależności państwowej Vorarlberga po I wojnie światowej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 75, 2002, s. 5-27.
21. „Journal de Genève” 1918.
22. Raport komendy powiatowej w Krasnymstawie dla Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Lublinie, 23 X 1915, Archiwum Główne Akt Dawnych, MGGL nr 312, sygn. 2008
23. Stauffer P., Polacy – Żydzi – Szwajcarzy, „Mąż stanu Europy przyszłości”? Felix Calonder i jego działalność w niemiecko-polsko-żydowskiej strefie napięcia na Górnym Śląsku (1921-1937), Warszawa 2008, s. 13-92.
24. Śladkowski W., Sprawa polska na kongresie narodowości w Lozannie (27-29.6.1916), [w:] Polska, Niemcy, Europa. Studia z dziejów myśli politycznej i stosunków międzynarodowych, red. A. Czubiński, Poznań 1977, s. 339-349.
25. Tanner J., Geschichte der Schweiz im 20. Jahrhundert, Berlin 2015, s. 150-152.
26. Wasilewski L., Die nationalen und kulturellen Verhältnisse im Sogenannten Westrussland, Wiedeń 1915.
27. „Wiedeński Kurier Polski” 1916.
28. Wojtowicz J., Historia Szwajcarii, Wrocław 1989, s. 208-209.
29. Villiger K., Eine Willensnation muss wollen. Die politische Kultur der Schweiz: Zukunfts- oder Auslaufmodell?, Zurych 2009.
: Before 1914, the idea of Czech-Slovak unity did not play an important role in Czech political life. This changed radically during World War I, and most Czech politicians began to postulate that an independent Czech state should also include the area of northern Hungary where Slovaks lived. This programme had primarily a geopolitical basis, but it was influenced by ideas of Czech-Slovak cultural and linguistic proximity that had already emerged in the 19th century. After Czechoslovakia's proclamation of independence on 28 October 1918, the unity of the two titular nations was recognised by the majority of Czechs elites and a certain part of Slovak elites as a kind of state ideology, which was conventionally called Czechoslovakism. This was reflected in the Czechoslovak Constitution of 29 February 1920 and other legal acts. At least until the autumn of 1918, however, a scenario in which the Slovak lands would not become part of the Czech state was also possible. This fact would certainly have had manifold consequences for the internal and international situation of such a state, but it did not rule out its normal functioning.
P. M. Majewski, Czy idea budowy narodu czechosłowackiego była determinantą powstania I Republiki w 1918 r.?, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 175-192, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.9
Bakke E., Doomed to Failure? The Czechoslovak Nation Project and the Slovak Autonomist Reaction, University of Oslo, Oslo 1998.
Bystrický V., Milan Hodža a česko-slovenské vztahy koncom 30. rokov, [w:] Milan Hodža: štátnik a politik. (Materiály z vedeckej konferencie, Bratislava 15.-17. septembra 1992), Bratysława 1994.
Czechoslovakism, red. A. Hudek, M. Kopeček, J. Mervart, Londyn – Nowy Jork 2022.
Dokumenty k ústavnímu vývoji Československa, t. 1, (1918-1945), wyd. J. Gronský, J. Hřebejk, Praga 1999.
Galandauer J., Čechoslovakismus v proměnách času. Od národotvorné tendence k integrační ideologii, „Historie a vojenství” 1998, z. 2.
Galandauer J., Vznik československé republiky 1918. Programy, projekty, předpoklady, Praga 1988.
Gruchała J., Tomasz G. Masaryk, Wrocław – Warszawa – Kraków 1996.
Karník Z., Habsburk, Masaryk či Šmerál? Socialisté na rozcestí, Praga 1996.
Kilias J., Naród a idea narodowa. Nacjonalizm T. G. Masaryka, Warszawa 1998.
Peroutka F., Budování státu. Československá politika v letech popřevratových, t. 1, Rok 1918, Praga 1933.
W. Seton-Watson and His Relations with the Czechs and Slovaks. Documents, wyd. J. Rychlík, T. D. Marzik, M. Bielik, t. 1, Bratysława 1995.
Rychlík J., Češi a Slováci ve 20. století. Česko-slovenské vztahy 1914-1945, Bratysława 1997.
Šuchová X., Idea československého štátu na Slovensku 1918-1939. Protagonisti, nositelia, oponenti, Bratysława 2011.
Szporluk R., The Political Thought of Thomas G. Masaryk, Nowy Jork 1981.
Celem artykułu jest podjęcie analizy przyczynowo-skutkowej wydarzeń politycznych i przedstawienie konsekwencji traktatu w Trianon jako czynników istotnie wpływających węgierskie dążenia do zachowania integralności Korony św. Stefana. Analiza dokonań historiografii prowadzi do wniosku, że znalezienie sposobu na związanie „ziem utraconych” z Królestwem stanowić miało antidotum na problemy polityczne, społeczne i gospodarcze będące skutkiem strat terytorialnych. Szans realizacji idei Wielkich Węgier (węg. Nagy-Magyarország) do połowy lat 30. XX w. upatrywano w planach federacyjnych, integrujących organizmy państwowe położone wzdłuż Dunaju. Brak możliwości realizacji planów kreślonych m.in. przez Oszkára Jásziego, Elméra Hantosa, Gusztáva Gratza i Miklósa Makáya oraz pogłębiające się trudności gospodarcze miały spowodować, że nawet na poziomie ideotwórczym Węgrzy mieli poniechać wszelkich prób federacyjnych. Nadzieje na przekreślenie Trianon miły znaleźć swe ujście w sojuszach z krajami dążącymi do rewizji traktatów zawartych po I wojnie światowej. Związek z Trzecią Rzeszą pozwolił na krótkotrwałe odzyskanie fragmentów Słowacji, Siedmiogrodu i Rusi Zakarpackiej i dał nadzieję na powrót do granic sprzed 1914 r. Nabytki te okazały się jednak nietrwałe. Zawarcie pokoju w Paryżu w 1947 r. zamknęło drogę restytucji Wielkich Węgier. Choć współcześnie zarówno koncepcje federacji naddunajskiej, jak i postulaty zmian terytorialnych posiadają jedynie walor argumentu historycznego, nie oznaczają samego porzucenia idei Nagy-Magyarország. Koncept ten obecnie zmienił jedynie swoją formułę w kierunku łączenia Węgrów zamieszkujących kraje ościenne z Macierzą.
A. Adamczyk, Między traumą Trianon a integralnością Korony św. Stefana. Koncepcje i próby odbudowy Wielkich Węgier 1920-1947, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 193-213, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.10
1. Ablonczy B., Pál Teleki (1879-1941), Warszawa 2020.
2. Ádám M., A kis-antant 1920-1938, Budapeszt 1981.
3. Adamczyk A., Körmendy A., Trzy wystąpienia z okazji stulecia narodowej traumy. Parlamentarne wystąpienia prezydenta Węgier Jánosa Ádera, przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego Laszló Kövera oraz uroczyste orędzie premiera Viktora Orbána wygłoszone z okazji obchodów Dnia Jedności Narodowej (4 czerwca 2020 r.), „Przegląd Sejmowy” 2020, nr 6 (161).
4. Bán A. D., Hungarian-British Diplomacy 1938-1941. The Attempt to Maintain Relations, Portland 2004.
5. Berlin I., Dwie koncepcje wolności i inne eseje, Warszawa 1991.
6. Borsody I., A magyar helyzet. Jászi Oskár születése századik évfordulórjára, „Új Látóhatár” 1975, nr 2.
7. Bossy R., Román federalista törekvések a Dunamedencében, „Új magyar út” 1923, nr 2.
8. Buzas I., Hörcsög J., Miért kell nekünk Nagy-Magyarország?, Budapeszt 1921.
9. Carril E., Re-examining Trianon. Eduard Beneš and the Determination of the Hungarian-Slovak Frontiers, Bloomington 1994.
10. Case H., Between States. The Transylvania Question and the European Idea during World War II, Stanford 2009.
11. Chiper I., The Little Entente and the Versailles System. Concord and Discord at a Crucial Time (1935-1937), [w:] Czechoslovakia and Romania in the Versailles system, red. O. Tůma, J. Jindra, Praga 2006.
12. Cieger A., The Symbolic World of 1867. Self-representation of Dual Monarchy in Hungary, [w:] The Creation of the Austro-Hungarian Monarchy. A Hungarian Perspective, red. G. Gyáni, Nowy Jork 2022.
13. Czerwiński M., Chorwacja. Dzieje, kultura, idee, Kraków 2020.
14. Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 1998.
15. Dąbrowski D., Rzeczpospolita wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938-1939, Toruń 2007.
16. Deak I., Lajos Kossuth’s Nationalism and Internationalism, „Austrian History Yearbook” 1976, nr 1.
17. Diariusz i teki Jana Szembeka, oprac. J. Zarański, Londyn 1972.
18. Dubicki A., Nicolae Titulescu – Portret polityka i dyplomaty, Łomianki 2010.
19. Dziadzio A., Austria wobec Galicji i Czech w dobie przemian ustrojowych monarchii habsburskiej (1867-1871), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1998, z. 1.
20. Felak J., Slovak Considerations of the Slovak Question. The Ludak, Agrarian, Socialist and Communist Viev in Interwar Czechoslovakia, [w:] The Czech and Slovak Experience. Selected Papers from the Fourth World Congress for Soviet and East European Studies, Harrogate, 1990, red. J. Morison, Londyn 1992.
21. Galántai J., Oszkár Jászi’s Conceptions on Federalism during the First World War, „Studia Historica – Academiae Scientiarum Hungaricae” 1975, t. 119.
22. Godeffroy G., Entre Mitteleuropa et Paneuropa. Le project d’Elemér Hantos dans l’entre-deux-guerres, „Bulletin de l’Institut Pierre Renouvin” 2016, nr 43.
23. Gyarmati G., Conceptual Changes in Central European Integration in Hungarian Political Thinking 1920-1948, [w:] Geopolitics in the Danube Region. Hungarian Reconciliation Efforts 1848-1998, red. I. Romsics, B. Király, Budapeszt 1999.
24. Hanák P., Jászi Oskár dunai patriotizmusa, Budapeszt 1985.
25. Hronský M., Boj o Slovensko a Trianon 1918-1920, Bratysława 1998.
26. Inrarea Romaniei in primul razboi mondial. Negocierile diplomatice in document din arhivele ruse, red. V. Guzun, Cluj-Napoca 2018.
27. Jászi O., A Monarchia jövője. A dualizmus bukása és a dunai egyesült államok, Budapeszt 1918.
28. Jászi O., Magyarország jövője és a Dunai egyesült államok, Budapeszt 1918.
29. Kertész S. D., Diplomacy in a Whirlpool. Hungary between Nazi Germany and Soviet Russia, Londyn 1974.
30. Kopyś T., Historia Węgier 1526-1989, Kraków 2014.
31. Kopyś T., Oszkár Jászi. Z dziejów idei federalizmu w Europie Środkowej w latach 1900-1920, Kraków 2006, s. 135, 141.
32. Kornat M., Polityka równowagi 1934-1939. Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007.
33. Kuź M., The Treaty of Versailles and the American Vision of a Nation-based World Order, [w:] After the Peace Treaty of Versailles (1919). New Order of Central Europe, red. D. Makiłła, M. Rezník, Berlin 2020.
34. Lajtai L., Between Patriotism and Ethnicity. Hardships of Defining the Modern Concept of a Hungarian Nation at the Mid-19th Century, [w:] The Creation of the Austro-Hungarian Monarchy. A Hungarian Perspective, red. G. Gyáni, Nowy Jork 2022.
35. Lajtor L., Kossuth dunai konföderacios terve és elôzményei, Budapeszt 1944.
36. Lendvai P., Węgry. Tysiąc lat zwycięstw w klęskach, Kraków 2019.
37. Litván G., Oszkár Jászi’s Danube Federation Theories, [w:] Geopolitics in the Danube Region. Hungarian Reconciliation Efforts 1848-1998, red. I. Romsics, B. Király, Budapeszt 1999.
38. Lukacs J., Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury, Kraków 2016.
39. Magyar Országos Levéltár, MSZ, sygn. K-64-79-65, t. 179. res. pol.1938. Raport radcy Gyuli Petravicha z załącznikiem raportu „Tamása” (Jánosa Esterházy) z negocjacji z przywódcami Słowackiej Partii Ludowej Hlinki (11 marca 1938).
40. Morawski K. S., Proces tworzenia Królestwa SHS wobec przeobrażeń Wielkiej Wojny (1914-1918), „Annales Universitatis Marie Curie-Skłodowska. Sectio M: Balcaniensis et Carpathiensis” 2016, nr 1-2.
41. P. Samuś, K. Badziak, G. Matwiejew, Akcja „Łom”. Polskie działania dywersyjne na Rusi Zakarpackiej w świetle dokumentów II Oddziału Sztabu Głównego WP, Warszawa 1998.
42. Stamm A., The Diplomacy of the New Order. The Foreign Policy of Japan, Germany & Italy 1931-1945, Soesterberg 2012.
43. Szabad G., Lajos Kossuth’s Role in the Conceptualization of a Danube Federation, [w:] Geopolitics in the Danube Region. Hungarian Reconciliation Efforts 1848-1998, red. I. Romsics, B. Király, Budapeszt 1999.
44. Szarka L., Magyarország és a magyar kisebbségek ügye a párizsi béketárgyalásokon: határkijelölés, népszavazás, kisebbségvédelem, [w:] Kisebbségi magyar közösségek a 20. Században, red. N. Bárdi, C. Fedinec, L. Szarka, Budapeszt 2008.
45. Széky J., Reichardt I, Węgry w czasie pandemii, „Przegląd Polityczny” 2020, nr 5(160), http://przegladpolityczny.pl/wegry-w-czasie-pandemii-przeglad-polityczny-160-2020/ (dostęp 16.04.2020).
46. Teleki P., Short Notes on the Economical and Political Geography of Hungary, Budapeszt 1919.
47. The Struggle for a Just Peace. Speech Delivered by the Late Count Albert Apponyi, President of the Hungarian Delegation to the Peace Conference at Paris, Before the Supreme Council at Its Session on 16th January 1920, Waszyngton 1933.
48. Thim J., Die Balkanföderationspläne, „Donaueuropa” 1942, nr 21.
49. Tökes R. L., Béla Kun and the Hungarian Soviet Republic. The origins and role of the Communist Party of Hungary in the revolutions of 1918-1919, Stanford 1967.
50. Tomcsáni J., Międzynarodowe podstawy prawne dążeń węgierskich, Kraków 1930.
51. Varga E. L., Transport amunicji do Polski przez Węgry podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Relacja gen. dyw. Nándora Taróczego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2007, nr 2 (217).
52. Varga N., A magyar állampolgársági jog a 19. Században, Budapeszt 2019.
53. Vermes G., The Agony of Federalism in Hungary under the Karolyi Regime 1918/1919, „East European Quarterly” 1973, t. 4, nr 4.
54. Vermes G., Tisza István, Budapeszt 2001.
55. Wandycz P. S., Cena wolności. Historia Europy Środkowowschodniej od średniowiecza do współczesności, Kraków 2003.
56. Wandycz P. S., The Twilight of French Eastern Alliances 1926-1936: French-Czechoslovak-Polish Relations from Locarno to the Remilitarization of the Rhineland, Princeton 1988.
57. Wendt J., Geopolityczne aspekty tranzytu w Europie Środkowej, Warszawa 1995.
58. White G. W., Nationalism and Territory. Constructing Group Identity in Southeastern Europe, Lanham 2000.
59. Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1998.
60. Zawistowska R., Ustalenie granicy Węgier z Chorwacją i Serbią po I wojnie światowej, „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2013, nr 48.
61. Zeidler M., Ideas on Territorial Revision in Hungary 1920-1945, Wayne 2007.
Celem badawczym w niniejszym artykule jest odniesienie się do kwestii, czy – a jeżeli tak, to na ile – stworzony po I wojnie światowej system ochrony mniejszości narodowych (wyznaniowych) – obejmujący tylko niektóre państwa członkowskie Ligi Narodów – był instrumentem modernizacji zobowiązanych do tej ochrony państw. Modernizacji w znaczeniu prawnym, w odniesieniu do rozwiązań prawnych gwarantujących prawa mniejszości, oraz w znaczeniu politycznym – czy służył on pokojowej koegzystencji różnych grup narodowościowych i wyznaniowych w ramach tych państw, czy zapobiegł tendencjom separatystycznym przejawianym przez niektóre z mniejszości i czy rozwiązania prawne znalazły odzwierciedlenie w praktyce politycznej. W artykule odwołano się do analizy przedmiotowej literatury naukowej oraz analizy tzw. małego traktatu wersalskiego z 1919 r., jak również prawno-porównawczego badania innych aktów prawnych. Terytorialny zakres badań obejmuje: Polskę, Czechosłowację, Austrię i Węgry. Zakres temporalny badań obejmuje lata 1918-1939. Osiągnięty rezultat badań nie pozwala na udzielenie jednoznacznie twierdzącej odpowiedzi na pytanie o to, czy powersalski system ochrony praw mniejszości narodowych i wyznaniowych przysłużył się modernizacji prawo-politycznej w opisywanych państwach.
P. A. Leszczyński, System ochrony mniejszości narodowych i wyznaniowych w powersalskiej Europie Środkowej jako instrument modernizacji prawno-politycznej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 215-234, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.11
Batowski H., Między dwiema wojnami 1919-1939, wyd. 2, Kraków 2001.
Batowski H., Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. (Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne), wyd. 2, Kraków 1982.
Bibó J., Eseje polityczne, tłum. J. Snopek, Kraków 2012.
Czechowska K., Polska dyplomacja wobec „kwestii żydowskiej” w latach 1932-1939, Gdańsk – Warszawa 2023.
Czechowska K., Kania K., The polish minority treaty and the polish idea of generalisation of minority protection commitments within the League of Nations, „Przegląd Zachodni” 2022, nr 2.
Das Jahr 1919 in der Tschechoslowakei und in Ostmitteleuropa, München 1993.
Dyktatury w Europie Środkowo-Wschodniej 1918-1939, red. J. Żarnowski, Wrocław 1973.
Felczak W., Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983.
Gąsior G., Polityka narodowościowa państwa na czechosłowackim Śląsku Cieszyńskim w latach 1920-1938, Warszawa 2020.
Koźmiński M., Nacjonalizm, mniejszości narodowe a reżimy dyktatorskie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1918-1939, red. J. Żarnowski, Wrocław 1973.
Kural V., Konflikt místo společenství? Češi a Němci v Československém státě 1918-1938, Praha 1993.
Krzyżanowski L., Polsko-niemiecka konwencja górnośląska, tzw. genewska i jej obowiązywanie w latach 1922-1937. Wybrane problemy, [w:] Rok 1922 na Górnym Śląsku. Granice – administracja – społeczeństwo, red. S. Rosenbaum, M. Węcki, Katowice – Warszawa 2019.
Lipscher L., Die Pariser Friedensgverhandlungen und der Midnerheitenschutz für die Juden in der Tschechoslowakei, [w:] Das Jahr 1919 in der Tschechoslowakei und in Ostmitteleuropa, München 1993.
MacMillan M., Paryż 1919. Sześć miesięcy, które zmieniły świat: konferencja pokojowa w Paryżu w 1919 roku i próba zakończenia wojny, tłum. M. Młynarz, Oświęcim 2018.
Michowicz W., Uwagi do referatu dla M. Koźmińskiego, [w:] Dyktatury w Europie Środkowo-Wschodniej 1918-1939, red. J. Żarnowski, Wrocław 1973.
Niemcy wobec konfliktu narodowościowego na Górnym Śląsku po I wojnie światowej. Materiały z sesji naukowej pt. „Górny Śląsk celem rewizjonizmu niemieckiego 1918-1919 – pięćdziesiątą rocznicę wygaśnięcia konwencji genewskiej”, red. A. Szefer, Poznań 1989.
Połomski F., Konwencja Genewska z 1922 roku i jej wykonanie na obszarze Śląska Opolskiego, [w:] Niemcy wobec konfliktu narodowościowego na Górnym Śląsku po I wojnie światowej. Materiały z sesji naukowej pt. „Górny Śląsk celem rewizjonizmu niemieckiego 1918-1919 – pięćdziesiątą rocznicę wygaśnięcia konwencji genewskiej”, red. A. Szefer, Poznań 1989.
Rok 1922 na Górnym Śląsku. Granice – administracja – społeczeństwo, red. S. Rosenbaum, M. Węcki, Katowice – Warszawa 2019.
Rola mniejszości niemieckiej w rozwoju stosunków politycznych w Europie 1918-1945, red. A. Czubiński, Poznań 1984.
Rothbarth M., Imperialistyczne Niemcy a utworzenie Europejskiego Kongresu Mniejszości Narodowych, [w:] Rola mniejszości niemieckiej w rozwoju stosunków politycznych w Europie 1918-1945, red. A. Czubiński, Poznań 1984.
Rudnicki S., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, wyd. 2, Warszawa 2015.
Sierpowski S., Liga Narodów w latach 1919-1926, Wrocław 2005.
Sierpowski S., Mniejszości narodowe jako instrument polityki międzynarodowej 1919-1939, Poznań 1986.
Sierpowski S., Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1: 1917-1926, Poznań 1989.
Śladkowski W., Stary tygrys: Georges Clemenceau, Łódź 1988.
Turowski S., Kościół ewangelicko-unijny w Polsce 1920-1939, Bydgoszcz 1990.
Wandycz P. S., Cena wolności. Historia Europy Środkowowschodniej od średniowiecza do współczesności, tłum. T. Wyrozumski, Kraków 2003.
Wolff L., Woodrow Wilson i nowy kształt Europy Wschodniej, tłum. A. Żukowska – Maziarska, Warszawa 2022.
Żyndul J., Państwo w państwie? Autonomia narodowo – kulturalna w Europie Środkowowschodniej w XX wieku, Warszawa 2000.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na proces tworzenia nowoczesnych organów policyjnych odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego w państwach Europy Środkowej (Austria, Czechosłowacja, Niemcy, Polska, Rumunia, Węgry, Wolne Miasto Gdańsk) w okresie międzywojennym. Proces modernizacji organów bezpieczeństwa publicznego został przeanalizowany na podstawie źródeł archiwalnych oraz literatury przedmiotu traktującej o historii policji i żandarmerii w wymienionych krajach. Zgromadzony materiał pozwolił na poznanie mechanizmów prowadzących do tworzenia w nich skutecznych służb odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego.
R. Litwiński, O nowoczesne policje. Przyczynek do dziejów modernizacji organów bezpieczeństwa publicznego w Europie Środkowej (1918-1939), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 235-257, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.12
Abramski A., Konieczny J., Justycjariusze, hutmani, policjanci. Z dziejów służb ochrony porządku w Polsce, Katowice 1988.
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku.
Brzęk W., Początki kryminalistyki w Polsce, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1985, nr 30/2, s. 321-336.
Buliński W., Nowa organizacja policji niemieckiej, „Przegląd Policyjny” 1937, nr 2, s. 149-150.
Buliński W., Propaganda policji w społeczeństwie niemieckim, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 1, s. 77-70.
Dlouhý M., Století četnické kriminalistiky. Historie kriminalistiky u četnictva na území České republiky, Cheb 2014.
Eberhardt M., „Die Kriminalpolizei 1933-1939”, praca magisterska, Universität Konstanz Philosopische Fakultät, Konstancja 1999.
Emsley C., The English Police. A Political and Social History, Harvester Wheatsheaf Publisher 1991.
Fraser M., Policing the Home Front 1914-1918. The Control of the British Population at War, Routledge 2019.
Gawłowicz I., Wasilewska M. A., Międzynarodowa współpraca w walce z przestępczością (międzynarodowe trybunały karne, Interpol), Szczecin 2004.
Grünberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1985.
Halicki K., Policja polityczna w województwie pomorskim w latach 1920-1939, Łódź 2015.
Harten H. Ch., Die weltanschauliche Schulung der Polizei im Nationalsozialismus, Ferdinand Schöningh 2018.
Kałuża J., Konferencja ekspertów radiowych Komisji Międzynarodowej Policji Kryminalnej w 1935 roku w Berlinie, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 1, s. 75-77.
Lawrence, Dodsworth F., Morris R. M., The Making of the Modern Police, 1780–1914, cz. 1, t. 1-3, Routledge 2014.
Lawrence, Clark J., Crone R., Shpayer-Makov H., The Making of the Modern Police, 1780-1914, cz. 2, t. 4-6, Routledge 2014.
Lawrence, The New Police in the Nineteenth Century, Ashgate Publishing, Farnham 2011.
Leßmann-Faust P., Die preußische Schutzpolizei in der Weimarer Republik. Streifendienst und Straßenkampf, Verlag für Polizeiwissenschaft, Frankfurt nad Menem 2012.
Liang H. H., Die Berliner Polizei in der Weimarer Republik, De Gruyter, Berlin 1977.
Litwiński R., Korpus policji w II Rzeczypospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin 2010.
Macek P., L. Uhlíř, Dějiny policie a četnictva, II, Československá republika (1918-1939), Praga 1999.
Nagler L., Międzynarodowa Komisja Policji Kryminalnej, „Archiwum Kryminologiczne” 1933, nr 1, s. 139-142.
Nagler L., XII zebranie Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej w Belgradzie, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 6, s. 498-500.
Nasielski A., Puama E, Warszawa 2016.
Owings Ch., Women Police. A study of the Development and Status of the Women Police Movement, Nowy Jork 1925.
Paleolog S. F., Policja kobieca w Polsce 1925-1939, Warszawa 2022.
Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1985.
Sabitzer W., 150 Jahre Wiener Sicherheitswache, „Die Wiener Polizei” Magazin der Landespolizeidirektion Wien, kwiecień – czerwiec 2019, s. 30-39.
Schneickert H., Reorganizacja państwowej Policji Kryminalnej w Niemczech, „Przegląd Policyjny” 1937, nr 3, s. 224-226.
Schultz B., Znaczenie polskiego kodeksu karnego dla zwalczania międzynarodowej przestępczości, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 4, s. 274-278.
Semków P., Policja w Wolnym Mieście Gdańsku (1921-1939), „Przegląd Policyjny” 2000, nr 1-2, s. 51-73.
Semków P., Przygotowania wojenne policji gdańskiej, [w:] Na rozstajach dróg. Gdańsk między Niemcami a Polską (1920-1939), red. Mroczko M., Gdańsk 1998, s. 221-235.
Şinca F., Istoria Poliţiei Capitalei (sec. XVIII-1949), Bukareszt 2012.
Sobolewski W., Die Kriminalpolizei. Handbuch für kriminellen Polizeidienst, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 1, s. 83-85.
Sobolewski W., Laboratoria i instytuty kryminalistyczne. Z okazji dziesięciolecia laboratorium policyjnego w Warszawie, „Przegląd Policyjny” 1937, nr 5, s. 322-337.
Sprengel B., Udział polskiej Policji Państwowej w pracach International Criminal Police Comission w latach 1923-1939, [w:] Międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania bezpieczeństwa państwa, red. Cebul K., Rudowski A., Warszawa 2015, s. 27-44.
Sprengel B., Z dziejów udziału Policji Państwowej w pracach Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej w latach 1923–1939 (zarys problematyki), [w:] Od straży obywatelskich do Policji. Służby porządkowe na ziemiach polskich w XX wieku, red. Łaszewski R., Sprengel B., Włocławek 2007, s. 127-141.
Ś.p. dr Władysław Marian Sobolewski, inspektor PP, „Przegląd Policyjny” 1937, nr 6, s. 402-404.
Tregubow S., Identyfikacja zabójcy marsylskiego, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 5, s. 425-429.
Wojskowe Biuro Historyczne, Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) 1921-1939.
XII Sesja Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej w Belgradzie, „Przegląd Policyjny” 1936, nr 4, s. 340.
Z policyj zagranicznych, „Na Posterunku” 1938, nr 20, s. 474.
Temat kresów dalekich i bliskich został przedstawiony nieprzypadkowo. W polskiej narracji historycznej najczęściej pamiętamy wyłącznie o Kresach Wschodnich. (które także jako jedyne kresy polska ortografia nakazuje pisać wielkimi literami) Wykreowane przez Trylogię Henryka Sienkiewicza, znane z kart polskiej historii, będące miejscem narodzin polskich wieszczów siłą rzeczy zapadają w pamięć i są integralną częścią polskiej tradycji narodowej. Jest to do tego stopnia silne, że na słowo „kresy” myślimy tylko o dawnych wschodnich obszarach Polski. Nie używamy tego pojęcia dla innych terytoriów. Myślimy tylko o wschodnich rubieżach traconych stopniowo od XVII aż do XX w. O tym również wspomina niniejszy tekst. Tym niemniej artykuł przedstawia trochę inną perspektywę, tj. próbę przedstawienia kresów dalekich, bo nieznanych lub mało znanych. Kresów, które nie zdążyły na dobre wejść do polskiej narracji i polskiej pamięci historycznej. Weszły do Polski na bardzo krótko i bardzo szybko z niej zniknęły. Współcześnie są poza granicami naszego kraju i są praktycznie nieznane. Tymi dawnymi dalekimi i nieznanymi polskimi kresami zachodnimi było Zaolzie. Mieszkająca tam ludność śląska w większości ukształtowała w sobie polską świadomość narodową w XIX w., tj. w czasie tworzenia się współczesnych narodów europejskich. Wpływ na to miał bez wątpienia silny rozwój gospodarczy tamtego obszaru Śląska Cieszyńskiego. Było to z jednej strony błogosławieństwo, z drugiej okazało się jej przekleństwem, doprowadzając do rywalizacji o tę ziemię Polaków i Czechów. W sporze o to terytorium dla biorących w nim udział mocarstw kwestie etniczne nie odgrywały większego znaczenia. Wpisywał się on ponadto w różnego typu spory terytorialne, jakich doświadczała Europa po zakończeniu I wojny światowej. Nigdzie bowiem granice wytyczane w ramach ładu wersalskiego przez zwycięskich aliantów nie były do końca sprawiedliwe. Co jest zresztą sprawą oczywistą, bo nigdy nie uda się wytyczyć takich granic, które w pełni satysfakcjonowałyby wszystkie strony sporu. Tak też było w przypadku sporu polsko-czeskiego o Śląsk Cieszyński. Rywalizacji nie zakończyło wytyczenie granicy przez aliantów w lipcu 1920 r., a mieszkająca tam ludność pozostała nadal przedmiotem zainteresowania obu państw. Spotkały ją działania asymilacyjne jako tzw. popolszczonych Morawców ze strony Republiki Czechosłowackiej. Z drugiej strony ludność ta stała się argumentem dla Polski przy rewindykacji tego terenu jesienią 1938 r.
J. Kłaczkow, Polskie kresy – bliskie i dalekie (1918-1939), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” Rok 21(2023), z. 3, s. 259-280, DOI: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.13
Baliszewski D., Prawda o Zaolziu, „Uważam Rze. Historia” 2018, nr 12.
Hulka-Laskowski P., Śląsk za Olzą, Katowice 1938.
Janowicz T., Studium historyczno-polityczne, Kraków 1936.
Jędrzejewicz J., Kronika życia Piłsudskiego 1867-1935, Warszawa 1989, t. 1.
Materski W., Bitwa o rubież, [w:] Kresy Rzeczpospolitej. Wielki mit Polaków, „Polityka. Pomocnik Historyczny” 2015, nr 2, s. 47-55.
Mędrzecki W., Panorama Kresów, [w:] Kresy Rzeczpospolitej. Wielki mit Polaków, „Polityka. Pomocnik Historyczny”, nr 2, 2015, s. 57 i 59.
Objezierski M., Wspomnienia z polsko-rosyjskiej konferencji pokojowej ryskiej dla ułożenia preliminariów pokojowych (wrzesień – październik 1920 r.), Warszawa 1938.
Osęka P., Utrata mitu, [w:] Z Kresów na Kresy. Wielkie przesiedlenia Polaków, „Polityka. Pomocnik Historyczny” 2016, nr 4, s. 17.
Piątek G., Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920-1939, Warszawa 2022.
Romer E., Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych, Lwów 1919.
Zwycięski pokój czy rozejm na pokolenie? Traktat ryski z perspektywy 100 lat, red. Z. Girzyński, J. Kłaczkow, Warszawa 2022.
Wapiński R., Polska i małe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w XIX i XX wieku po wybuch II wojny światowej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1994.
