Obniżenie rangi stosunków dyplomatycznych między Estonią i Rosją

Estonia zażądała zmniejszenia liczby członków rosyjskiej misji dyplomatycznej w Tallinie, powołując się na zasadę równowagi w wielkości przedstawicielstw. W odpowiedzi 23 stycznia 2023 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji ogłosiło, że wycofuje swojego ambasadora z Tallina i obniża rangę stosunków dyplomatycznych. Odtąd oba państwa będą reprezentowane przez chargé d’affaires. Obniżenie poziomu przedstawicielstw dyplomatycznych nie wpłynie znacząco na dotychczasową pracę ambasad i służb konsularnych, może jednak ograniczyć szanse monitorowania sytuacji w Rosji, a także mieć negatywne konsekwencje dla obywateli Rosji mieszkających w Estonii.

Estonia redukuje liczbę przedstawicieli rosyjskiej misji dyplomatycznej. W połowie stycznia 2023 r. estońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zażądało opuszczenia rosyjskiej ambasady w Tallinie przez dwudziestu jeden członków w terminie do 1 lutego. O tym, kogo Rosja usunie ze swojej ambasady, rozstrzygnie rosyjskie MSZ. Estonia podjęła decyzję o zastosowaniu zasady równowagi w odniesieniu do wielkości misji dyplomatycznej w oparciu o Konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych. Zgodnie z artykułem 11 dokumentu, państwa mogą wcześniej uzgodnić wielkość misji dyplomatycznej, a w przypadku braku takiej umowy – strona przyjmująca może wymagać, aby jej rozmiar był rozsądny i uzasadniony, lub odmówić przyjęcia urzędników określonej kategorii. Ponadto uważa się, że należy zachować równowagę w wielkości misji dyplomatycznej państwa wysyłającego i przyjmującego. W celu zrównania liczby pracowników ambasady Rosji ze składem ambasady Estonii w Moskwie (sześciu dyplomatów i kilkunastu pracowników administracyjno-technicznych) Tallin powinno opuścić trzynastu rosyjskich dyplomatów i ośmiu pracowników technicznych. Od 2017 r., z uwagi na pogorszenie się stosunków bilateralnych, Estonię opuściło już dwudziestu trzech rosyjskich członków misji dyplomatycznej, a w samym tylko 2022 r. – siedemnastu.

Od początku wojny Estonia ograniczyła stosunki dwustronne z Rosją do absolutnego minimum. W kwietniu 2022 r. zamknięto rosyjskie konsulaty w Narwie i Tartu oraz wydalono trzech członków personelu dyplomatycznego oskarżonych o propagandę i zagrażanie bezpieczeństwu Estonii.

Rosja podejmuje decyzję o obniżeniu poziomu relacji z Estonią. W odpowiedzi na żądania Estonii Rosja zadecydowała o odwołaniu swojego ambasadora z Tallina. W nocie dyplomatycznej wysłanej do estońskiej ambasady w Moskwie Rosja oskarżył Estonię o wrogą politykę i niszczenie relacji bilateralnych. Tym samym całą odpowiedzialność za zaistniałą sytuację przeniosła na Estonię. Estonia również wezwała swojego ambasadora – Margusa Laidre – do kraju. Jego powrót formalnie nie oznacza wydalenia, a obniżenie statusu stosunków dyplomatycznych. Zarówno Estonia, jak i Rosja będą odtąd reprezentowane nie przez ambasadorów, lecz przez pełnomocników tymczasowych lub chargés d’affaires. Ambasador Estonii został poproszony o opuszczenie państwa do 7 lutego.

Minister spraw zagranicznych Estonii Urmas Reinsalu zaapelował także do innych państw o przestrzeganie zasady parytetu w odniesieniu do misji dyplomatycznych. Do tej pory w większości państw europejskich ambasady rosyjskie zatrudniały nieproporcjonalnie dużą liczbę osób w porównaniu z ambasadami tych samych państw w Rosji.

Reakcja pozostałych państw bałtyckich. Litwa jako pierwsza w Europie zażądała od ambasadora Rosji wyjazdu i odwołała swojego ambasadora z Moskwy. Następnie w październiku 2022 r. został wydalony następca ambasadora Rosji – chargé d’affaires Siergiej Riabokon („Komentarze IEŚ”, nr 712). Łotwa również zapowiedziała obniżenie rangi stosunków dyplomatycznych z Rosją. W geście solidarności z Estonią oraz jako wyraz dezaprobaty wobec rosyjskiej agresji Łotwa wezwała swojego ambasadora z Moskwy i zażądała, aby Rosja zrobiła to samo wobec swojego ambasadora w Rydze. Ambasador Rosji musi opuścić Łotwę do 24 lutego. Co ciekawe, decyzja o obniżeniu rangi stosunków dyplomatycznych między Łotwą a Rosją jest na rękę Rydze, gdyż kadencja Mārisa Riekstiņša w Moskwie kończy się za kilka miesięcy. Łotwa nie musi więc wysyłać nowego ambasadora i uniknie sytuacji, w której byłby on zobowiązany do złożenia listów uwierzytelniających głowie państwa przyjmującego – Władimirowi Putinowi.

Litwa i Łotwa zamknęły także rosyjskie konsulaty – w Kłajpedzie, Lipawie i Dyneburgu (w odwecie Rosja nakazała państwom bałtyckim zamknięcie swoich konsulatów w tym państwie) – oraz wydaliły kilkunastu rosyjskich pracowników konsularnych i dyplomatów. Przeważa jednak przekonanie, że zarówno ambasada, jak i służby konsularne muszą działać jak najdłużej, gdyż w Rosji stale przebywają obywatele państw bałtyckich, którzy korzystają z pomocy ambasad.

Wnioski. Liczba dyplomatów przypisanych do każdego kraju jest zwykle związana z kontekstem historycznym i wzajemnymi interesami państw. Znacznie większa liczba dyplomatów danego państwa w porównaniu do innych państw może oznaczać nierówne traktowanie się stron w stosunkach dyplomatycznych. W świetle wojny na Ukrainie ambasada rosyjska nie pełni już roli promotora stosunków estońsko-rosyjskich, dlatego, w opinii Estonii, obecna wielkość jej misji dyplomatycznej nie ma uzasadnienia.

Obniżenie rangi stosunków między państwami bałtyckimi a Rosją jest istotne w kontekście rosyjskiej agresji na Ukrainę oraz relacji dwustronnych. Decyzja ta jest mocnym sygnałem, że Estonia nie akceptuje polityki państwa, które łamie prawo międzynarodowe („Komentarze IEŚ”, nr 596). Powrót do poziomu relacji w randze ambasadorów oraz podniesienie liczby dyplomatów w przedstawicielstwach dyplomatycznych może ponownie nastąpić dopiero wtedy, gdy poprawią się stosunki między państwami. Może się to zdarzyć jedynie w sytuacji zakończenia zbrodniczej wojny Rosji przeciwko Ukrainie.

Obniżenie poziomu przedstawicielstwa dyplomatycznego jest jednym z instrumentów wykorzystywanych w stosunkach międzynarodowych i odzwierciedla faktyczny poziom relacji między państwami. Fakt ten negatywnie wpłynie na możliwość zbierania informacji i monitorowania sytuacji w Rosji. Utracona zostanie możliwość uczestnictwa w niektórych formatach współpracy (formalnych i nieformalnych spotkaniach ambasadorów), pozycja ambasadora daje bowiem szerszy dostęp do źródeł informacji, niż mają dyplomaci niższej rangi.

Ograniczenie działalności misji dyplomatycznych i konsularnych w Estonii może mieć także znaczenie dla przebywających w tym państwie Rosjan. Niedawno Urmas Reinsalu zwrócił się do burmistrzyni Narwy Katri Raik o anulowanie umowy na wynajem nieruchomości stowarzyszeniu świadczącemu usługi konsularne dla obywateli rosyjskich, którzy ze względu na wiek lub zły stan zdrowia nie mogą udać się do ambasady Rosji w Tallinie. Wykonywanie zadań konsularnych poza ambasadą w Tallinie było możliwe w formie tzw. jednorazowej misji konsularnej, w ramach której pomieszczenie w bibliotece miejskiej było raz w miesiącu wynajmowane do świadczenia usług konsularnych. W odpowiedzi Raik odrzuciła prośbę, wskazując, że decyzja ta byłaby niekorzystna dla mieszkańców miasta, wśród których 36% stanowią obywatele Rosji. Obecna umowa kończy się w kwietniu – wówczas sprawa ponownie zostanie przedyskutowana.